Internationaal terrorisme is ons in de afgelopen jaren behoorlijk gaan beheersen. Wat zijn de lange termijn ontwikkelingen en verwachtingen?

De ideologie, de achtergrond van de terroristen is veranderd, maar ook de middelen zijn anders geworden. Het is een zorgwekkende ontwikkeling dat de mogelijkheden om hard toe te slaan toenemen, o.a. door de dodelijkheid van de wapens zoals springstoffen. Heel lang viel er gemiddeld nog niet één dode per aanslag. De laatste jaren neemt het aantal aanslagen met meer dan vijftig of honderd doden echter spectaculair toe. Vóór de aanslag in New York op 11 september 2001 waren dat grote uitzonderingen.

De technische kennis en beschikbaarheid van die middelen is bovendien vergroot, mede door het gebruik van internet en moderne communicatietechnieken. Terroristen gebruiken ICT voor het uitwisselen van gegevens, voor instructies, voor rekrutering, etc.

Wat ook veranderd is, is dat je vroeger echt hardcore terroristen had, professionals bijna, die groeiden in zo´n wereldje. Je ziet nu dat jonge jongens, amateurs, heel snel in zo´n netwerk een functie kunnen krijgen. Door internet e.d. kun je mensen snel inschakelen en snel radicaliseren. Dat is al met al natuurlijk geen rooskleurig plaatje.

Wat zijn uw verwachtingen over hoe het zich verder gaat ontwikkelen …?

Ik denk dat terroristen nog wel iets vaker zullen toeslaan en ik ben wel bang dat het nog verder gaat met onconventionele middelen. Dat zullen nog niet middelen zijn die in één keer een hele stad vernielen, maar wel middelen die de economie behoorlijk plat kunnen leggen. Eén van de oplossingen is, dat we zorgen dat áls er iets gebeurt, dat niet alles op zijn kop staat. Je zag in Londen al dat dat kan. Het leven gaat door. We laten ons niet domineren of koeioneren door die terroristen. Het zijn rotzakken en we laten de sociale verhoudingen tussen bevolkingsgroepen daardoor niet verpesten. Dat zal heel lastig zijn, maar ik zie daar wel mogelijkheden om de impact van het terrorisme – en dat is waar het om bedoeld is – sterk te beperken. Daardoor kan het als middel minder interessant worden en kan die hele hype eromheen – en die is er zeker – wat verdwijnen. Die geest moet weer een beetje terug in de fles ...

Dan hoop ik natuurlijk niet dat er een soort wapenwedloop ontstaat om nóg krachtiger toe te slaan, om toch nog de bedoelde impact te krijgen.

Belangrijkste is natuurlijk om aanslagen te proberen te voorkomen door mensen op tijd te arresteren, door betere samenwerking, betere informatiesystemen en misschien ook door iets aan de voedingsbodem te doen.

Welke doelen beogen die terroristen? Wat willen ze bereiken? Welke ideologie zit daarachter en wanneer zijn ze tevreden?

Dat is heel verschillend. Terroristen zijn in principe niet gek, maar er zijn wel mensen bij die gewoon hun ‘15 minutes of fame’ willen, die gewoon stoer willen zijn. Bij die Hofstadgroep zitten denk ik toch een aantal jongens voor wie de motivatie absoluut niet primair politiek of religieus van aard is, maar meer in hun persoon en persoonlijke omstandigheden zit. In plaats van het losertje te zijn, zijn ze opeens de pionier of de fronttroepen van Allah. Dat klinkt natuurlijk wel aardig. Jason W., zo’n dik jongetje dat gepest wordt op school, is opeens in zijn kringetje dé man die naar Pakistan is geweest en die Kalashnikovs blindelings uit elkaar kan halen …

Op het hoogste niveau van de Osama Bin Ladens lees en hoor je wel eens over wereldheerschappij en ons allemaal willen bekeren tot de islam, maar over het algemeen is het heel defensief: jullie vallen ons aan, wij slaan terug.

Wij vallen hen aan?

Dan doelen ze op Irak, Afghanistan, de Palestijnen e.d.. Daarin zien zij toch een poging om de moslims te onderdrukken. Voor ons betekent dit dat we ons de vraag moeten stellen ‘Why do they hate us?’ Na 11 september is die vraag al gesteld, ook in Amerika, maar daar is niks mee gedaan. Ik ben geen voorstander van heel veel begrip tonen voor terrorisme, maar we zullen met die vraag toch wel iets moeten doen. Stel dat er een paar onderwerpen zijn waar ze toch een punt hebben. We ontkomen er niet aan om daar in ieder geval naar te kijken en om met die kennis ons voordeel te doen, op de een of andere wijze.

Dat Amerika democratie wil brengen in de rest van de wereld is op zich een nobel streven. Daar zitten echt oprechte en positieve, maar misschien wat utopische ideeën achter. Daar waar dat echter leidt tot problemen, zouden we daar kritiek op moeten uiten. Als we kijken naar de gevolgen van het Amerikaanse buitenlandse beleid, dan is dat toch iets waar wij ook in Nederland last van hebben. Daar hebben we last van bij de pomp, daar hebben we last van met mensen als Mohammed B., daar hebben we last van met spanningen tussen moslims en niet-moslims in dit land, etc.

De NAVO en de EU en ook de VN zijn op dat vlak wel in verlegenheid en erg op zoek. Hoe moeten zij zich opstellen nu Amerika zoveel invloed heeft en zo het voortouw neemt?

De VN en andere organisaties zoals de OVSE (de organisatie voor veiligheid en samenwerking in Europa) en in nog sterkere mate NAVO, die met Amerika samenwerken zouden eens goed moeten kijken wat ze nou precies willen, ook met die Amerikanen. Ze zouden ook best wat meer druk op de VS mogen zetten. Dat geldt zeker voor een land als Nederland dat als klein land gebaat is bij het naleven van multilaterale verdragen. Waarom gaan we de NAVO niet zo hervormen, dat het meer onze doelen nastreeft, meer iets van ons is? Een Europesere NAVO. En bij de VN: durf Amerika voor het hoofd te stoten. Andersom gebeurt dat in ieder geval wel. Wees niet het braafste jongetje uit de klas. Denk niet: die Amerikanen hebben nu eenmaal de macht, daar leggen we ons bij neer. Ik vind het echt een verantwoordelijkheid van andere staten om Amerika enigszins in toom te houden.

De NAVO probeert zichzelf nog wel te bewijzen als een zelfstandige factor, maar loopt de laatste jaren eigenlijk altijd achter Amerika aan

De NAVO is natuurlijk heel erg op zoek en ja, eigenlijk is de NAVO na de Irak-crisis helemaal buiten beeld als belangrijke speler in het veiligheidsspel.

Komt dat omdat landen als Engeland en Duitsland in die Irak-crisis zo diametraal tegenover elkaar stonden?

Ja, en binnen Europa is dat natuurlijk ook het geval. Men is zoekende. De NAVO heeft wel wat antwoorden gevonden, bijvoorbeeld in Afghanistan. Het blijft zonder twijfel dat de NAVO de enige multilaterale verdrags- of veiligheidsorganisatie is die echt over de instrumenten beschikt om gezamenlijke acties te ondernemen en ervaring heeft met gemeenschappelijke oefeningen. Europa doet zijn best. Vooral Frankrijk als niet-NAVO-land doet zijn best, om dat in de Europese Unie te creëren, met European Battle groups en dat soort zaken. Maar dat blijft iets waar de NAVO een voorsprong heeft. Het is afwachten tot de volgende crisis om te kijken waar de NAVO staat en wat de landen er nog mee willen. Ik heb het idee dat de NAVO in heel veel landen niet meer zo in is. Ik denk dat de toekomst van de NAVO in belangrijke mate ook bepaald wordt door wat Amerika nog met de NAVO wil. Ik voorzie wel een meer Europese NAVO.

Welke prioriteiten zou de NAVO moeten kiezen?

Laat de NAVO zorgen dat het een organisatie is die krachten kan bundelen, bepaalde eenheden bij elkaar kan krijgen en commando kan voeren. Die organisatorische kant, daar zou ik heel graag op willen wijzen. Dat is de kracht van de NAVO. Als het gaat om coördinatie van acties moet men niet om die NAVO heen kunnen. De EU probeert militair gezien wel wat, maar waar staan de headquarters en wie neemt de leiding?

Maar hoe verhouden die Battle Groups van de EU zich tot die nieuwe NATO Response Forces. Is de EU wel goed bezig om ook zulke militaire ambities te willen hebben?

Het is toch wel goed dat Europa dat doet, mogelijk om het uiteindelijk te integreren in een soort NAVO-EU structuur, of in een Europese NAVO-structuur. Er zitten natuurlijk wat haken en ogen aan, ook voor Nederland. Je wil in beide participeren, maar kan dat? Heb je de capaciteit daarvoor? Krijgen mensen straks twee petten op? Op zich is de Nederlandse krijgsmacht nog altijd wel zo groot dat je in beide zou kunnen participeren. Er zijn overigens nu al situaties, bijvoorbeeld in Joegoslavië, waarin de EU bepaalde taken van de NAVO overneemt.

Het blijft natuurlijk heel complex, want niet alle EU-landen zijn NAVO-landen, en niet alle NAVO-landen zitten in de EU. Met de uitbreiding van de EU en de uitbreiding van de NAVO is dat nog complexer geworden.

Ik vermoed dat het toch steeds meer naar een Europese samenwerking gaat waarbij de NAVO de organisatie is om ook dat contact met Canada en de Verenigde Staten te regelen. Afhankelijk van de aard en locatie van de crisis zal er al dan niet de noodzaak zijn om de Amerikanen erbij te betrekken. Of andersom: voor Amerika om de Europeanen erbij te betrekken.

Ik denk dat bij de Europese samenwerking de Duitsers en de Fransen de leiding hebben en in de NAVO eerder de Britten en de Amerikanen. Frankrijk neemt natuurlijk een wat vreemde positie in, omdat het wel bij de EU, maar niet in de NAVO zit. Dus de initiatieven die op het Europese EU-militaire vlak spelen, komen uit een andere hoek dan bij de NAVO. Er zijn gewoon verschillende belangen van staten. Het gaat wel bij elkaar komen, maar langzaam. Voor Groot-Brittannië en Nederland is het heel strategisch om de Amerikanen erbij te betrekken, o.a. om de dominantie van Frankrijk en Duitsland te beperken. Zo hebben alle landen wel een reden om iets met de NAVO te willen of juist heel erg in te zetten op de EU.

Heeft de NAVO een rol als het gaat om de aanpak van terrorisme?

Ja, dat denk ik wel, al is het beperkt. Sowieso is de militaire component van terreurbestrijding relatief klein. Ook hierbij is de NAVO vooral een organisatie die ‘hardware’ kan organiseren, Als je bijvoorbeeld kijkt naar het allerergste scenario, de inzet van onconventionele wapens door terroristen - vuile bommen, chemische wapens,dat soort dingen – dan is de NAVO het meest van alle organisaties in staat om snel uit het bestand van al die NAVO-landen die eenheden te halen die bijstand kunnen leveren. Heel veel ex-communistische landen als Tsjechië en Slowakije hebben bijvoorbeeld veel snuffelwagens en capaciteiten voor detoxinatie. Bij crisis die buiten Europa liggen, ligt de NAVO sowieso meer voor de hand dan de EU.

Hoe is de EU momenteel bezig met terrorismebestrijding of wat zouden ze meer moeten doen?

De EU zit meer op het niet-militaire vlak en kijkt meer naar politieke en sociale aspecten. De samenwerking tussen justitie en politie gaat steeds beter. Hier in Den Haag zitten Europol en Eurojust. Dat is ook niet onbelangrijk. Dat gaat dan om grensoverschrijdende onderzoeken van procureurs generaal, openbaar ministeries e.d.

Helaas lopen we nog achter op de terroristen. Het is nog steeds zo dat criminelen minder last van grenzen hebben dan Europese instanties, maar het gaat beter. Al vind ik dat er over Europol nogal eens te juichend gedaan wordt. In de praktijk is de capaciteit gering en is ook de bereidheid om informatie echt te delen zonder dat een land daar zelf direct voordeel uit haalt, erg gering. Het gaat beter, maar we moeten wel kritisch zijn over het tempo en de bereidheid van individuele staten om daaraan mee te doen.

Laten we even naar Nederland gaan. Bij die NATO Response Forces en EU Battle groups worden steeds meer meerjarenplanningen gebruikt. Er wordt steeds meer op bovennationaal niveau geregeld. En dan is de vraag: wat kunnen we daar als Nederland nog als eigen inbreng of eigen inzet aan bijdragen? En vervolgens: is de manier waarop het Nederlandse parlement daar nu over beslist o.a. met het toetsingskader wel voldoende?

Er ontstaat inderdaad onduidelijkheid rond dat toetsingskader. Bij die nieuwe NATO- en EU-initiatieven moeten we troepen in principe beschikbaar stellen. Dan gaat het erom dat ze heel snel ingezet worden. Wij hebben in Nederland een parlement waarin we elke keer nog ja of nee kunnen zeggen. We kunnen ons afvragen of het wel een goed idee is dat het parlement tot in relatief detail zeggenschap heeft over de inzet van militaire middelen.

Maar we moeten toch kunnen zeggen: hier doen we niet aan mee?!

Natuurlijk, dan laten we ook zien dat we nog ergens voor staan. Bij die laatste crisis rond Irak was het natuurlijk erg onduidelijk: we steunden de strijd politiek wel, maar militair niet. Waarom niet, want we kúnnen dat wel. Daar betalen we ook een hoop geld voor. Het Nederlandse besluit was op zijn zachtst gezegd wat vreemd en ik vraag me af of de burger het allemaal wel begreep.

Is daar dan ook een beter, fundamenteler debat over nodig?

Ja, maar als het om dat soort dingen gaat, is het parlement niet altijd bereid om een fundamenteel debat te voeren. Misschien individuele partijen en wat kleinere partijen wel, maar de meerderheid niet. Ik vind de Nederlandse Kamer sowieso niet echt een hele goede debating club. Het is altijd wel reageren op, kamervragen stellen over, achter de feiten aanlopen, maar daardoor worden vaak de principiële vragen niet gesteld. En áls ze gesteld worden, de ChristenUnie is daar wel relatief sterk in, dan wordt daar, niet zoveel mee gedaan.

Ik kan me nog herinneren dat Groen Links een paar jaar geleden een interessante vraag stelde in het kader van het debat over de defensiebegroting: “Wat verwachten we nou eigenlijk van die krijgsmacht?” Dat vond ik wel een sterk punt. Vanuit de verwachtingen gaan kijken naar de middelen: wat hebben we voor bepaalde taken nodig? En op basis daarvan in de begroting op bepaalde punten gaan snijden of juist investeren. Dat lijkt me beter dan elke keer weer die kaasschaafmethode te hanteren. De praktijk is dat alle kabinetten sinds 1990 hebben bezuinigd op Defensie, zonder de wens om alles te kunnen doen te laten varen.

Zei u nou ook dat dat toetsingskader weer eens aan herziening toe is?

Ja, dat moet goed bekeken worden tegen het licht van afspraken met de NATO Response Forces en de EU Battle Groups. In hoeverre is het toetsingskader nog hanteerbaar? Moet het parlement wel zoveel controle hebben als het nu heeft? Zo ja, dan moeten we bekijken wat voor potentiële fricties de inzet van die eenheden op kan gaan leveren en of we onze internationale afspraken nog wel na kunnen komen.

We moeten in ieder geval niet formeel allerlei regels in stand houden waarvan we weten dat ze in de praktijk niet werken. Want daar bedriegen we de burger mee en ook onszelf.

Wat voor rol heeft het Nederlandse leger? Welke kant zou het op moeten, zowel als je kijkt naar ontwikkelingen van de NAVO als onze bijdrage in de internationale strijd tegen het terrorisme?

In de toekomst zal de krijgsmacht waarschijnlijk niet op die Poolse of Duitse laagvlakte ingezet worden, maar eerder voor de kust van Sierra Leone, Somalië, om een humanitaire missie te ondersteunen of in een staat die gefaald heeft, die uiteengevallen is, ‘law and order’ te herstellen. De middelen zijn echter beperkt, dus we kunnen niet alles. We moeten dus durven te specialiseren. Dat betekent ook dat als er ergens een conflict is en we kunnen juist daar een belangrijke bijdrage leveren, we ook bereid moeten zijn deze middelen in te zetten.

Daarvoor moeten we met sommige landen, ‘like-minded nations’ zoals België of Noorwegen, afspraken maken: als jullie nou op dit terrein meer inzetten, dan zetten wij meer op dat vlak in. Wij moeten ons bijvoorbeeld afvragen: moeten we nog wel onderzeeboten hebben? Misschien kan het VK die taak beter uitvoeren. Dan kunnen wij ons beter richten op mijnen vegen. En moeten we al onze F16’s houden? Dat zijn allemaal heikele issues natuurlijk. Elk krijgsmachtonderdeel wil liever alles bewaren, maar we moeten op een gegeven moment wel durven om iets te schrappen. We zouden op andere terreinen daarentegen meer moeten doen, bijvoorbeeld aan ‘air lift capacity’ (het vervoer en de bevoorrading van troepen). Daar is echt een schreeuwend gebrek aan in Europa. We zijn nu op dit vlak nog sterk afhankelijk van de Amerikanen.

Waar blijft de VN in dit alles?

De VN-Veiligheidsraad is nog steeds heel belangrijk en wordt misschien nog belangrijker. Uiteindelijk is het de enige instantie die legitimiteit aan een bepaald optreden kan geven. Ook de Amerikanen kunnen daar niet omheen. Vaak wordt er dan ook – bijvoorbeeld in de Kosovo-crisis en Irak- toch altijd gepoogd om het achteraf nog weer recht te breien, om er alsnog met de VN uit te komen. Dus dat geeft toch wel dat de goedkeuring van de Veiligheidsraad uiteindelijk zelfs de grootmacht Amerika niet onberoerd laat.

Wat vindt u verder nog belangrijk als het gaat om terrorisme?

Het is belangrijk om vast te stellen, dat terrorisme ook lokaal speelt. Het is een internationaal verschijnsel, maar een aanslag of juist de rekrutering van terroristen vindt natuurlijk altijd ergens plaats. Ook al klinkt “Al Qaida” en “islamitisch terrorisme” heel mondiaal en al zijn New York, Bali en Madrid ver weg, het gebeurt natuurlijk ook gewoon in Uden en Amsterdam. Terrorisme moet niet alleen op nationaal of internationaal niveau aangepakt worden, maar ook op lokaal niveau moet er goed over nagedacht worden.

Hoe ziet dat eruit, een lokaal veiligheidsbeleid met dat aspect erbij?

Allereerst moeten mensen die veel met islamitische groepen te maken hebben - politie, sociale diensten, woningbouwcorporaties, scholen - meer inzicht krijgen in radicaliseringprocessen. Hoe voorkomen we dat bepaalde groepen gemarginaliseerd raken? Hoe voorkom ik radicalisering? Hoe staat het met discriminatie binnen de lokale samenleving? Wat tolereren we in onze gemeente nu wel en wat tolereren we niet? Hoe krijg ik de islamitische gemeenschappen zover dat ze op tijd iets rapporteren als er iets mis is met meneer X of Y? Wat is wel de moeite waard om te rapporteren, wat niet? Wanneer moet er ingegrepen worden? En als er iets fout gaat in mijn dorp of stad, hoe reageer ik daarop? Heb ik snel de juiste mensen bij elkaar om de boel een beetje te dempen? Of gaat het helemaal uit de klauwen lopen? Hoe bewaar ik de vrede als er iets gebeurt?

Dat kan gaan om een aanslag of een reactie op een aanslag, of om een Turkse winkel die in brand is gestoken of een school of een kerk die is aangevallen. Dat gebeurt helaas en is beslist geen ver-van-mijn-bed-show. Denk aan Uden, waar CNN op de stoep stond. Zijn middelgrote gemeenten in staat om opdringerige internationale pers te woord te staan? Zeker grote en middelgrote gemeenten zullen daar echt goed over moeten nadenken.

Vooral communicatiestrategieën zijn erg belangrijk. Terrorisme heeft tot doel om impact te veroorzaken. Hoe voorkomen we nou dat dat gebeurt? Gaat de wethouder vitten op de burgemeester en gaat de burgemeester weer vitten op de minister? Gaat de woordvoerder van de politie iets anders zeggen dan de woordvoerder van de gemeente waardoor er allerlei onduidelijkheid ontstaat? Gaat de burgemeester zo snel mogelijk met de woordvoerder van de moslimgemeenschap in beeld? Of ligt die woordvoerder heel slecht bij die en die groepen? Over al dit soort vragen zou lokaal eens goed nagedacht moeten worden.

Door Erik van Dijk

Gepubliceerd in DenkWijzer 2005, 4