Tien jaar geleden ondernam de Chinese econoom Zhao Xiao een opmerkelijke missie. Hij verbleef een aantal maanden in de VS om onderzoek te doen naar het functioneren van de Amerikaanse markteconomie. Zijn bevindingen hebben sindsdien geleid tot opmerkelijke artikelen en aanbevelingen over de relatie tussen markt en moraal. Hij diende daarmee de Chinese overheid van advies, maar houdt ondertussen ook ons een spiegel voor. Zeker in deze tijd van financiële crisis en economische recessie.

Zhao Xiao constateerde dat in veel opzichten de kloof tussen China en de VS snel kleiner wordt. Het inkomen van Chinezen stijgt, de Chinese financiële sector wint snel terrein, maatschappelijk ontstaat er langzaam maar zeker meer vrijheid en bij dit alles zijn de VS China’s grote voorbeeld. Zijn land heeft de markteconomie stevig omarmd en Zhao Xiao vindt dat een goede keus. Een centraal bestuurde economie is inefficiënt en haalt niet het beste in mensen naar boven, terwijl een markteconomie luiheid ontmoedigt. Maar in zijn onderzoek stuitte Zhao Xiao op een cruciaal verschil tussen de VS en zijn eigen land: moraal.

Een markteconomie kan zelf namelijk niets doen tegen immoreel gedrag. Voor de meeste Chinezen staat de markteconomie gelijk aan het zo snel mogelijk rijk worden tegen elke prijs. Dat gebeurt door corruptie, waarbij publiek geld in private zakken belandt. Daarnaast is er sprake van handel die bol staat van leugens en valsheid in geschrifte. Dit schadelijke gedrag kan alleen worden ingedamd door scherpe controle, dreigende straffen en uitgebreide contracten die alle risico’s moeten afdekken. Maar dit is funest voor het onderlinge vertrouwen en de kosten van het toezicht zijn hoog. In de VS ontdekte Zhao Xiao hoezeer de kerk een bron was voor een moraal die nodig is voor een goed functionerende markteconomie. De puriteinse traditie stimuleerde eerlijkheid en mededeelzaamheid met minderbedeelden. Zonder een persoonlijke, hoogstaande moraal is een markteconomie gedoemd te ontaarden in een vuige strijd van allen tegen allen.

Het verband dat Zhao Xiao ontdekte tussen moraal en markt werd al een eeuw geleden onderstreept door de beroemde Duitse socioloog Max Weber. Hij legde de relatie tussen kapitalisme en de door het protestantisme benadrukte waarden als betrouwbaarheid, een hoog arbeidsethos en spaarzaamheid. Het is ook geen toeval dat haarden van de eurocrisis te vinden zijn in eurolanden met een niet-­protestantse cultuur. Dat is niet omdat Portugezen, Spanjaarden, Grieken en Italianen slechtere mensen zijn en wij betere, maar het laat zien dat een economie geen droge wiskunde is, maar alles te maken heeft met publieke en private moraal. Daar waar er minder belang wordt gehecht aan eerlijkheid, hard werken en spaarzaamheid, daar ontstonden eerder de problemen met vervalste begrotingen, belastingontduiking en een niet-productieve economie.

Maar hoogmoed komt voor de val. Zo hoogstaand is onze moraal niet meer. Onze welvaart is mede verkregen door het aangaan van torenhoge schulden die zijn gebaseerd op een fictieve waarde van onze huizen. Deze schulden worden steeds meer als een molensteen om onze nek. Ook de ‘excessieve zelfverrijking’ van bestuurders in zowel de publieke als private sector is een toonbeeld van een verslechterende moraal. Voormalig ABN-Amro-topman Rijkman Groenink nam afscheid met een cheque van een wanstaltige 20 miljoen euro, terwijl zijn bank onlangs met gemeenschapsgeld gered moest worden. Bovendien heeft de ‘vermarkting’ van de samenleving voor een morele kaalslag gezorgd. Onderwijs- en zorginstellingen worden slechts op meetbare criteria afgerekend. Daardoor staat niet de leerling centraal, maar zijn Cito-score. Daardoor lijken sommige hbo-instellingen minder in studenten geïnteresseerd en meer in diploma’s die de instelling geld opleveren. Patiënten worden klanten en gaan zich steeds meer een nummer voelen. En bestuurders staan op steeds grotere afstand tot de werkvloer en laten zich steeds vorstelijker betalen.

Misstanden worden nu onder meer bestreden door een steeds strenger wordend toezicht. Dat is nodig omdat moreel gedrag steeds minder de vrije keuze is van morele mensen. Zo is scherper toezicht vooral symptoombestrijding en een uiting van een morele crisis. Wat daarom vooral nodig is, is het advies van Zhao Xiao ter harte nemen. Plaatsen waar moraal wordt gedragen, zoals het gezin, verdienen bescherming. En bronnen van moraal, zoals het christendom, zouden niet beschimpt, maar juist gekoesterd moeten worden. Christelijke moraal blijkt namelijk goed voor de economie.

Deze column verscheen ook in het Nederlands Dagblad van 17 februari 2012.