Hoe is het met de godsdienstvrijheid gesteld in Europa? Onlangs bezocht ik een bijeenkomst waar christenen uit veel Europese landen waren om te spreken over de vrijheid van geloof. Ieder had zo zijn eigen ervaringen en de verschillen tussen de landen waren - niet geheel onverwachts natuurlijk - groot. Ik loop de verschillende delen kort bij langs. Wat opvalt is dat er in veel landen een dominante kerk is en als die ontbreekt pikt een seculiere meerderheid die plek in. Elke maatschappij heeft kennelijk behoefte aan een soort 'religieus' midden.

Zuid-west Europa: katholieke dominantie

In Italië en Spanje hebben protestantse en evangelische groepen te maken met een machtige katholieke kerk. De RKK domineert het religieuze leven, bijvoorbeeld als het gaat om onderwijs en cultuur. In Italië mogen bijvoorbeeld alleen katholieke docenten, die worden gekozen door bisschoppen en onderhouden door de belastingbetaler, religie onderwijzen. De privileges van de RKK komen ook fiscaal tot uitdrukking. In Spanje is de Partido Popular weer aan het bewind en dat betekent dat ook de RKK - die nauwe banden met deze partij heeft - weer in het centrum van de macht zit. Dit kan positieve gevolgen hebben voor beleid ten aanzien van regelgeving rond bijvoorbeeld abortus, voor religieuze minderheden als evangelischen pakt dat niet onverdeeld positief uit.

In Frankrijk streeft men naar een laicité, een strikte scheiding van geloof en staat. Dat is niet onbegrijpelijk gezien de historie. Inzet voor de laicité heeft als achtergrond het voorkomen dat de RKK weer een oppermachtige positie krijgt in de samenleving. (Overigens zijn in de praktijk kerk en staat ook weer niet helemaal gescheiden: burgemeester en pastoor staan vaak naast elkaar bij belangrijke gebeurtenissen.) Veel evangelische christenen zijn op zich niet tegen de laicité, het geeft hun immers een zekere geloofsvrijheid. Tegelijk zien ze wel dat de laicité steeds ruimer wordt geïnterpreteerd. Dat wil zeggen: de definitie van wat publiek (en dus 'geloofsvrij') is wordt uitgebreid en daarmee de geloofsvrijheid ingeperkt. Het is bijvoorbeeld moeilijker om christelijke concerten te organiseren of missionair werk te doen. Mensen claimen steeds meer het recht niet met geloof in aanraking te hoeven komen. Dit treft vooral relatief onbekende groeperingen als evangelischen.

Oost-Europa: orthodoxe dominantie

In veel Oost-Europese landen heeft de Oosters-orthodoxe kerk een dominante positie en hebben religieuze minderheden - met welke achtergrond ook - het regelmatig niet gemakkelijk. In Rusland is bijvoorbeeld anti-extremisme wetgeving ingevoerd die 'extremistische' literatuur wil uitbannen. Met name Jehova's getuigen en sommige moslims worden daardoor getroffen. Armenie kent een eeuwenlange dominantie van de AAC (de Armeens-apostolische Kerk) en is er, ook door invloed van de media, weinig begrip voor (vaak zelfs weerzin tegen) andere geloofsgemeenschappen, zoals de protestanten.

In Azerbaidjan en vooral dictatuur Wit-Rusland is het bedroevend slecht gesteld met de godsdienstvrijheid. Gelovigen die daar thuis bij elkaar komen kunnen door de politie worden opgepakt, bijvoorbeeld na een telefoontje van de buren. Met de wetgeving is soms niks mis, maar in de praktijk is er soms regelrechte vervolging. Menigeen in Wit-Rusland heeft achter de tralies gezeten.

Hongarije is de laatste tijd veel in het nieuws. Men wil daar een 'christelijke natie' stichten. Dat lijkt op zich al niet erg christelijk. Maar daar komt bij dat veel kleinere kerken en geloofsgemeenschappen door een net ingevoerde wet worden uitgesloten en beperkt in hun rechten - denk aan evangelischen, methodisten, boeddhisten. Er is een meerlagig systeem waarin strenge eisen worden gesteld aan geloofsgemeenschappen om voluit erkend te kunnen worden (ze moeten 20 jaar bestaan, minstens 1000 leden hebben en 2/3 van het parlement moet instemmen met registratie). Mis je die registratie, dan mis je rechten. Net als Hongarije is Bulgarije een geval apart. De oostelijke helft trekt momenteel veel Turken aan en daarmee islamiseert dat deel van het land in rap tempo, vooral het zuid-oostelijke deel, wat negatief uitpakt voor allerlei minderheden daar.

Noord-west Europa: seculiere dominantie

Over de invloed van de islam kan men in Noord-west Europa meepraten. Een belangrijk deel van ons publieke debat ging de afgelopen jaren juist daarover. De godsdienstvrijheid staat in landen als Nederland en Groot-Brittannië nog steeds op een goed peil, nog wel. De ruimte om je geloof te uiten wordt geleidelijk verkleind. In Nederland zien we dat tijdens debatten over ritueel slachten, trouwambtenaren en Different. In de UK (ons voorland?) gaan ze een stap verder. De secularistische druk is daar erg groot en dat leidt tot rare toestanden. Zo is het officieel niet geoorloofd om als kerk op je website te zetten: 'God geneest', of 'God heeft mij genezen'. Dat is namelijk in de ogen van de overheid misleidende (want onwetenschappelijke) informatie. Er is nog geen zaak voor de rechter geweest, dus wellicht zal het in de juridische praktijk meevallen, maar de regelgeving is er.

Polarisatie

Wat vooral opvalt is dat de wil om er op een redelijke manier (redelijke aanpassing) uit te komen nogal eens ontbreekt. De traditionele pragmatische polderoplossing voldoet steeds minder. Sommigen spreken daarom van een onredelijke en principiële gelijkheidsreligie die elk ander geloof zo ver mogelijk achter de voordeur wil dringen, het liefst het heelal uit (dan kunnen kinderen niet meer worden 'geïnfecteerd met deze onwaarheden'). Verschillen worden dus op de spits gedreven in plaats van dat er naar werkbare oplossingen wordt gezocht.

Massamedia versterken de polarisatie. De BBC - even 'neutraal' als onze NOS - doet weinig met religie in positieve zin. Vaak is er misschien niet eens sprake van vijandigheid, maar vooral van religieuze ongeletterdheid. Men weet simpelweg niet meer wat religies inhouden, wat het verschil is tussen Genesis en Openbaringen en tussen Pasen en Pinksteren. Daar komt bij dat gematigde stemmen vaak niet worden gehoord, want ze zijn niet spannend genoeg om voldoende kijkcijfers te genereren.

EHRM

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft het afgelopen jaar een belangrijke uitspraak gedaan in de Lautsi case. Daarin bepaalde het Hof dat nationale overheden een grote zelfstandige beoordelingsmarge hebben bij het bepalen of mensenrechten wel of niet zijn geschonden. Dit is op zich mooi, maar pakt tegelijk niet altijd goed uit voor minderheden. In Groot-Brittannië beginnen rechters bijvoorbeeld te bepalen wat normaal is voor een religie (het is 'christelijk' om een kruisje te dragen over je verpleegsterspak en dus wordt dat beschermd - gewetensbezwaren bij bepaalde handelingen worden echter niet beschermd). Nu het EHRM een stapje terug lijkt te doen, komt het er weer meer op aan wat nationale rechters voor oordeel vellen.

Religieus midden

Er zijn grote verschillen tussen de verschillende delen van Europa als het gaat om godsdienstvrijheid, bleek uit deze korte en globale schets. Ieder land heeft zijn eigen historie waarin de verhouding kerk en staat op een bepaalde manier is gegroeid. Veel Europese landen kennen eeuwenoude kerken die alleen daarom al een dominante positie innemen in de samenleving. In andere landen, waar de kerk geen machtige plek meer heeft, neemt een secularistische meerderheid die in. Geen land lijkt uiteindelijk te kunnen zonder een soort 'religieus midden'. De vraag is alleen hoe opdringerig dan wel onderdrukkend dat midden vervolgens wordt.