Verantwoordelijkheid is een kernbegrip in de christelijk-sociale traditie. Abraham Kuyper wees al op de grote diversiteit aan verantwoordelijkheden in de samenleving, alle met een eigen kleur naar gelang de sociale omgeving waarin ze worden gedragen. Nadruk op de verscheidenheid aan ‘ kringen’ biedt een verrijking in een tijd waarin vooral wordt gedacht in termen van individu, markt en staat.

De accentverschuiving die we nu zien – van overheid naar samenleving, niet meer vooral naar de markt – valt toe te juichen. De verzorgingsstaat heeft teveel taken van de samenleving afgesnoept en burgers zachtjes in een luie leunstoel geduwd. De markt is nuttig, maar bleek teveel schaduwkanten te hebben om er blind op te kunnen vertrouwen. De nieuwe roep om eigen initiatief en actief burgerschap is nodig en sluit aan bij het christelijk-sociale denken. Daarin staat centraal dat ieder mens als persoon ver-antwoord-elijk is voor zijn of haar leven. Ieder mens is geroepen zijn of haar talenten te benutten, te be-antwoorden aan een roeping. De mens is een antwoord-wezen. Dit overstijgt een individualistische benadering. Ik gebruik daarom liever de uitdrukking ‘onderlinge verantwoordelijkheid’ dan ‘eigen verantwoordelijkheid’. Mensen groeien op en bloeien op in sociale contexten. Die zijn niet per se beknellend – zoals het (sociaal) liberalisme stelt. Normaliter leren we in sociale verbanden te leven, te zorgen, lief te hebben en van anderen afhankelijk te zijn op een volwassen manier.

Deze relationele benadering staat haaks op een tijdgeest waarin onafhankelijkheid het hoogste goed lijkt. Die gedachte bemoeilijkt de huidige omslag. Verantwoordelijkheid brengt ons voorbij het ik en drukt meteen met de neus op sociale feiten, op een morele orde. De ander is daar en we kunnen met diegene veelal niet maar doen wat we willen. De inrichting van ons leven is nu eenmaal niet volstrekt vrij(blijvend); dat als ideaal voorstellen is onhaalbaar. In onze op werk, prestaties en groei gerichte samenleving is dat een uitdaging.

Het is zowel vanuit financieel als moreel oogpunt terecht dat de overheid een stapje terugdoet en meer aan burgers overlaat – al doet het Rijk dat wat stiekem over de band van de lokale overheid, die de bal hard doorkopt naar een onvoorbereide burger. Ook de overheid zelf heeft echter een cruciale eigen verantwoordelijkheid. Ze moet voorwaarden scheppen voor een actieve samenleving (die het 'verantwoordelijkheidsvacuüm' moet opvullen) en daarbij leren loslaten: motivatie ontstaat pas echt als burgers werkelijk ruimte krijgen en niet alsnog de overheidsagenda moeten 'uitrollen'. Vervolgens kan de overheid zich richten op degenen die zorg het hardst nodig hebben: de weduwe en de wees, de zieke en de vluchteling.