Bron: Dagblad Trouw, 15 september 2009

Verlos ons van onze vrijheid

Wil Nederland de crisis te boven komen, dan moet het naarstig bouwen aan nieuwe eenheid. Maar waar haal je die vandaan in een land waar ’red uzelf’ een groot goed is? Drie denkers op zoek naar ’betekenisvolle verbanden’.

 Het Eerste Kamerlid voor de ChristenUnie en voormalig directeur van het wetenschappelijk instituut van die partij, Roel Kuiper, schreef een boek ’Moreel kapitaal’, waarin hij ingaat op de stand van de samenleving.

De historicus Kuiper constateert drie grote ontwikkelingen die op elkaar inwerken: de globalisering, de individualisering en het daarmee gepaard gaande sociaal isolement en tenslotte de nadruk op risico’s in de wereld.

„De individuele mens vraagt zich in die situatie af: wie is er nog voor mij?”, aldus Kuiper. „De culturele boodschap achter al deze ontwikkelingen is dat je voor jezelf dient te zorgen. Individualisering op zich is geen slechte ontwikkeling, maar wel als ze leidt tot uitsluiting.”

In zo’n wereld is de moraliteit de verliezer, meent hij. „Die morele crisis uit zich ook in de stijl van opereren van banken en bedrijfsleven.”

Meneer Harchaoui, kunnen we de globalisering inderdaad als hoofdoorzaak aanwijzen?

Sadik Harchaoui, voorzitter van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling en directeur van Forum: „Die speelt uiteraard een rol, maar het probleem is breder. We hebben de klimaatcrisis en de mondiale armoedekloof, maar acuut is de wereldwijde, enorme groei van de middenklasse. Die leidt tot een houding: ik wil het en ik wil het nú. In die context hebben instituties, binnen de overheid maar ook daarbuiten, grote moeite richting te geven. Hun gezag en hun autoriteit is uitgehold, wellicht voor altijd. Deze crisis is een crisis rond legitimiteit en dat terwijl, zeker in het westen en dus ook in Nederland, sociale daling van mensen voor het eerst in de moderne geschiedenis het issue wordt in plaats van sociale stijging.”

Kuiper: „Dus wordt de vraag ’wie is er nog voor mij’ indringender. Ik constateer dat het ook het maatschappelijk middenveld niet lukt daarop in te spelen. Dat is gebureaucratiseerd, mensen herkennen zich er niet meer in.”

Harchaoui kwalificeert de migratie die onze samenleving zoveel parten speelt, als niet meer dan een bijzondere verschijningsvorm van de globalisering, waarbij het vergrijzende Nederland een sterk eigenbelang heeft.

„Maar de politiek en andere maatschappelijke sferen zitten in een kramp. Het onvermogen om de migratie op de agenda te zetten is groot. Over dijken kunnen wij wel denken in het tijdbestek van een eeuw, over immigratie niet.”

Meneer Verbrugge, u zegt andere accenten te willen leggen. Welke?

Filosoof Ad Verbrugge wijst op de enorme invloed van technische ontwikkelingen op mens en samenleving. „De techniek zorgt voor een transformatie van ruimte en tijd. We kunnen ons terugtrekken uit de fysieke wereld in een eigen, virtuele wereld.”

Deze fundamentele veranderingen hebben volgens hem grote invloed op de wijze waarop de individualisering zich voltrekt. „Er is een nieuw type burger ontstaan sinds de jaren zestig, de jaren waarin je iemand kon verwijten burgerlijk te zijn. Vind je het gek dat we burgerschap tegenwoordig als zo’n groot probleem ervaren? De burger is bij gebrek aan een idee daarover volkomen geëconomiseerd. Hij is in de eerste plaats consument.”

Tegelijkertijd heeft de formele democratie door de ontwikkelingen geen besef meer van wat het gemeenschappelijke in de samenleving is. Niet alleen binnen de overheid, maar ook daarbuiten worden vooral technocratische oplossingen gezocht, meent hij. „De vermoeidheid over democratie is groot, ook op de universiteit. Welke student wil nog in de universiteitsraad?”

Individualisering leidt tot democratische vermoeidheid?

Verbrugge: „We hebben te maken met het bevrijde individu, maar het gevolg van die bevrijding is dat Nederland in een paar decennia van de strakst georganiseerde samenleving tot de minst georganiseerde samenleving is geworden. De ene macht of autoriteit wordt afgebroken, zonder dat de andere een reëel alternatief kan bieden.”

Volgens de filosoof is dit de culturele setting achter de economische crisis. „De bonussen bij banken zijn niet meer dan een neveneffect. De kern is dat het onbehagen enorm gegroeid is. Binnen de economie zie je dat geld nog slechts naar geld verwijst. Aandelenbezit betekent niet langer een identificatie met het bedrijf waar je aandelen in hebt. Aandelen zijn, door de ontwikkeling van opties en andere derivaten en door de rekenkracht van computers – daar heb je de techniek weer – de fiches geworden van het world wide casino.”

Verbrugge meent dat de crisis begon vlak na de eeuwwisseling, toen de internetzeepbel uiteenspatte. „De reactie van overheden was het bestrijden van symptomen. Wereldwijd werd meer geld geproduceerd zonder onderliggende waarde. Op weg naar de volgende bel, die wel moest leeglopen. Politiek en samenleving zijn niet in staat de werkelijke oorzaken te herkennen en te erkennen. Die werkelijke oorzaken zijn, vanuit die culturele setting van de crisis, te veel consumptie en te weinig waardecreatie. Een spijkerbroek wordt in Azië geproduceerd voor een kostprijs van 2 euro. In de winkel hier kost die broek 100 euro. Onze economie draait op de 98 euro die blijft hangen tussen oorspronkelijke producent en consument. Een minimum aan toegevoegde waarde tegen een maximale prijs. En opnieuw is het antwoord hetzelfde. De volgende crisis zal de crisis zijn rond de staatsschulden. Er heerst een volkomen zorgeloosheid, ook bij de burger. Hij én de overheid zijn groeiverslaafd.”

Een achterhaald systeem?

Kuiper: „We investeren inderdaad nog steeds in een oud systeem. En dat komt door die belangengemeenschap tussen overheid en burger. Op de vraag van een journalist aan een Engelse bankier wat er zou gebeuren als al die miljarden niet helpen, durfde de bankier geen antwoord te geven.”

Lees verder op de website van Trouw