Door Marian van Popta en Geert Jan Spijker

Een volledige versie van dit interview verschijnt in het decembernummer van Radix, tijdschrift over geloof en wetenschap.

"Niet gek hè?" De statige ambiance van het Ministerie van Defensie weerhoudt Eimert van Middelkoop er niet van om ons joviaal en informeel te ontvangen. In een van zijn eerste opmerkingen verzekert de minister ons dat hij best begrijpt dat we niet alleen zijn gekomen vanwege zijn diepgravende kennis van Calvijns politieke opvattingen, maar dat we ook nieuwsgierig waren zijn meningen als minister. We geven toe. De kamer van Van Middelkoop staat vol met antieke meubelstukken en biedt uitzicht op het hart van politiek Den Haag: het Plein, de doorgang naar het Binnenhof. Geen plek voor iemand met een calvinistisch arbeidsethos van dienstbaarheid en soberheid, zou je zeggen. Of toch juist wel? Een gesprek met over Calvijn en politiek. "Calvijn kan niet verouderd zijn omdat hij zo Bijbels was."

Bent u een calvinist?
[Na enig nadenken:] Ik sta duidelijk in de calvinistische traditie en heb op verschillende manieren zeker elementen van Calvijns denken in me opgenomen. Om te beginnen heb ik een puriteinse opvatting over de zondag: tweemaal naar de kerk en zoveel mogelijk rusten. Ook heb ik een sterk besef van roeping meegekregen. Dat ik hier nu zit, heeft niet maar alleen te maken met dat ik op een lijstje met namen stond en daarom gebeld werd door André (Rouvoet, red.), maar dat relateer ik zeker ook aan een geroepen zijn. Je hebt niet helemaal de vrijheid te doen wat je maar wilt. Dus toen een beroep op mij werd gedaan voor deze functie prikkelde dat bij mij een basisovertuiging: daar mag je niet zomaar ‘nee' tegen zeggen. Nu heb ik makkelijk praten hoor, ik word meestal geroepen tot aangename dingen.

Het neocalvinisme is de negentiende-eeuwse, Nederlandse verwerking van het calvinisme. Bent u daar ook door gestempeld?
Jazeker. Ik ben beïnvloed door het calvinisme zoals dat is vormgegeven door met name Abraham Kuyper. Ik hecht aan de neocalvinistische opvatting dat er geen terrein van het leven is waar Christus niet van zegt: ‘Mijn!'. Christus heeft soevereiniteit over alle levensterreinen, dat is een cruciaal besef. Aan Kuyper heb ik veel gehad in de zin dat hij iets positiefs meegeeft. Hij heeft niet alleen kritiek op andere opvattingen, maar geeft ook een richting aan waarheen dan het wel moet. Hij geeft bijvoorbeeld een visie op wat een christelijke staatsidee is.

U bent beïnvloed door het denken van Calvijn, maar heeft u ook wel eens wat van hem gelezen?
Met enige, uiteraard niet teveel, trots kan ik zeggen dat ik in mijn studententijd samen met een vriend de hele Institutie heb gelezen. In een jaar tijd hebben we de drie delen doorgenomen. Ik heb die nu nog thuis in de kast staan, compleet met potloodstreepjes. Ik kan me er nu niet meteen alles meer van herinneren, maar bewust of onbewust blijft dat je toch bij. Opvallend vond ik dat zoveel vertrouwd was in zijn werk. Zijn vroomheid, de vrijheid van exegese: veel was herkenbaar.

Leven wij nog in een calvinistische cultuur?
Er is nog steeds calvinisme in Nederland. Het heeft zeker een stempel op onze cultuur gezet. Regelmatig hoor je mensen zeggen dat iets ‘typisch calvinistisch' is. Vaak bedoelt men daar dan wat negatiefs mee. In die aanduidingen gaat het dan ook vooral over het calvinisme van na de secularisatie, een calvinisme waaruit de geloofskern is verdwenen.

Opmerkelijk genoeg lijkt het huidige kabinet behoorlijk calvinistisch.
Dat is waar. De meerderheid van de bewindspersonen heeft de eed afgelegd, dat vond ik opvallend. Er zitten heel wat gereformeerden, zoals de bewindslieden van de ChristenUnie, van het CDA ook een heel aantal, zoals Donner, Klink en Balkenende. Maar ook Wouter Bos (PvdA) komt uit een protestants milieu. Er gaan wel eens gereformeerde grappen over tafel, vooral Donner is daar sterk in. En dat kan ook wel. Tijdens het kerstdiner van vorig jaar hebben André Rouvoet en Wouter Bos samen een klein cabaret gedaan, waarin ze in korte broek, als leden van een gereformeerde jongelingsvereniging, de politiek bespraken. Daar hebben we toen hard om gelachen met zijn allen.

En hoe staat het met de kleur en achtergrond van uw eigen partij, de ChristenUnie?
De voorgangers van de ChristenUnie komen natuurlijk uit de calvinistische traditie. Zowel GPV als RPF hadden een stevige band met de Reformatie. De link met het calvinisme had daar een inbedding in de antirevolutionaire, neocalvinistische traditie gekregen. Sinds het ontstaan van de ChristenUnie is er in de partij wel een evangelische inslag bijgekomen en die is naar zijn aard niet calvinistisch. De eerder aangehaalde gedachte van ‘geen duimbreed waarvan Christus niet zegt: Mijn!', dat al het geschapene ligt onder Gods wet, is typisch calvinistisch. Evangelischen hebben een deel van de menselijke werkelijkheid tot het boze verklaard en willen daar niets mee te maken hebben. Niet zelden vallen de politiek en de krijgsmacht daar ook onder. Dat is toch een andere benadering.
Dat binnen de ChristenUnie calvinistische en evangelische christenen toenadering vinden is niet erg. Het is ergens zelfs noodzakelijk, want het zegt iets over het mobiliseren van de evangelische wereld naar de politiek toe. Dat de partij meer evangelisch en wat minder klassiek protestants aan het worden is, is voor beide een avontuur. Het betekent ook een risico: je haalt mensen binnen die geen politieke historie hebben en dat maakt het wel spannend. Want als er één terrein is waar je altijd op de schouders van je voorgangers staat en moet staan, dan is het wel de politiek. Maar het is ook verfrissend en het kan heel vruchtbaar zijn. Bijvoorbeeld om de gezindheidsethiek van de evangelischen en de verantwoordingsethiek van de calvinisten bij elkaar te brengen. Maar we moeten ook beseffen dat er natuurlijk grote overeenkomsten zijn tussen beide stromingen. In de EO bijvoorbeeld zijn ze ook redelijk vruchtbaar met elkaar in contact gekomen.

In hoeverre heeft het calvinisme invloed gehad op de ontstaansgeschiedenis van onze westerse democratie?
Machthebbers werden destijds nog niet democratisch gekozen; democratie is eigenlijk pas een redelijk recente uitvinding. Calvijn was ook geen voorstander van democratie, maar vond wel dat macht gespreid moest zijn. Hij staat zo mede aan de oorsprong van ons constitutionele denken. Er zijn zeer nauwe verbanden aan te geven tussen Calvijns denken en onze democratische rechtsstaat. Denk hierbij aan het belang dat we hechten aan de gewetensvrijheid en de onderscheiding van kerk en staat. Dat zie je sterk terug bij Calvijn. Daarnaast legt hij de nadruk op de gelijkheid van alle mensen,een oerbijbels idee dat door het Calvinisme sterk verder is bevorderd.
Ook de betekenis van de wet, de rule of law, kreeg een enorme impuls door het calvinisme. De machthebber is gebonden aan de wet. Mensen hebben het vaak over Calvijns - en zeker ook Luthers - nadruk op gehoorzaamheid van de onderdaan richting de overheid, maar dat hing samen met de angst voor anarchie destijds. Wat mij is opgevallen bij Calvijn, is dat hij regelmatig enorme kritiek op de machthebbers uit. Mij is vooral de zin bijgebleven: "Er is er geen een die goed doet." Dat betekent dus geen klakkeloze gehoorzaamheid, maar erop wijzen dat de koning onder de wet staat. Dat is de kern van onze rechtsstaat.

U schreef in de jaren tachtig een boekje over tolerantie en Reformatie. Vindt u dat de huidige nadruk op verdraagzaamheid er mede is dankzij het calvinisme?
Calvinisme en tolerantie staan in positief verband tot elkaar, dat is een historische evidentie. Als je kijkt hoe calvinisme als cultuurkracht heeft gewerkt, dan zie je positieve resultaten in de bevordering van het vrijheidsrechten en de politieke tolerantie. Alle landen die beademd zijn door het calvinisme hebben een parlementaire democratie. Dat zegt toch iets?! De gewetensvrijheid en de scheiding van wereldlijke en geestelijke machten zijn cruciaal bij Calvijn. En in zijn mensbeeld zitten de contouren van de moderne democratische burger. De mens is geen slaaf of horige, nee, hij is een vrij persoon die rechtstreeks tegenover God staat. Dat is de spirituele basis van modern burgerschap. De mens die participant is in de staat, die kiesrecht mag hebben, die verantwoordelijkheid voor publieke zaak op zich mag nemen. Er zitten in het werk van Calvijn allerlei noties die later in de moderniteit verder zijn uitgekristalliseerd. Kortom, onze rechtsstaat heeft duidelijk en historisch aanwijsbaar wortels in de Reformatie.

Velen zullen vandaag de dag beweren dat we onze tolerantie vooral aan het liberalisme te danken hebben.
Het liberalisme heeft uiteraard veel betekend voor onze rechtsstaat. Dat geldt ten aanzien van de grondrechten en ook van de tolerantie. Maar men moet niet beweren dat daar alles vandaan komt. Dat is onhistorisch. De theoloog Stefan Paas zegt het mooi in zijn boek Vrede stichten: ‘het liberalisme is een van de verloren zonen van het christendom'. Natuurlijk verdient Thorbecke zijn credits, maar de christen John Locke ging aan hem vooraf. Het constitutionalisme is wel tot bloei gekomen in een calvinistisch gestempelde wereld. Later heeft het liberalisme zich dat toegeëigend.
Ik kan praktisch een heel eind mee oplopen met het politiek liberalisme, veel meer heb ik bezwaren tegen het libertinisme. Dat is intolerant. Je zag dat de laatste jaren tijdens het integratiedebat. De liberalen, ook de VVD, sloegen door uit angst voor de islam. Men wilde de laïciteit invoeren en bijzonder onderwijs afschaffen. Daar zijn ze later van teruggekomen. Het is ook dwaas en onhistorisch om het christelijk denken naar de privé-sfeer terug te duwen. Christelijke stromingen hebben zeer democratische papieren. Mede dankzij het christendom is Nederland zo democratisch geworden. Een godsdienst moet je ook naar zijn inhoud bekijken. Het liberalisme moet het christendom dan ook eerder als bondgenoot beschouwen, zou ik denken. Dat is toch anders dan bij de islam.

U wijst op raakvlakken, maar veel christenen zijn vaak juist erg tegen het liberalisme. Hoe zou dat komen?
Wij zijn natuurlijk sterk beïnvloed door de kritiek op de Verlichting van Groen van Prinsterer. In zijn schitterende boek Ongeloof en revolutie uitte hij fundamentele kritiek tegen de revolutiegeest, tegen de cultuur. Groen zocht de grondbeginselen achter de Franse Revolutie en kwam zo tot een erg polemische relatie met de Verlichting. Ik heb zelf later gemerkt dat daar veel waarheidselementen in zitten. Maar als uitvoerend politicus had ik meer aan Kuyper dan aan Groen, omdat hij niet alleen kritisch was over de revolutiegeest, maar evenzeer positief over de inrichting van de staat.

Heeft u op uw huidige post op Defensie ook wel eens te maken met Calvijns denken?
Een hele mooie, aan Romeinen 13 gerelateerde, zin van Calvijn vind ik de volgende: "De overheid is een genadegave van God." De overheid lijkt zo iets vanzelfsprekends, maar omdat ik overal ter wereld kom voor mijn werk zie ik dat het echt iets bijzonders is, een staat met een stabiele orde. Als ik dan rondkijk in fragiele staten, zogenaamde failed states, zoals vorige week in Tsjaad, dan kun je met recht zeggen dat een goede, stabiele overheid een echte genadegave is. Mijns inziens gaat de overheid, in tegenstelling tot wat liberalen zeggen, dan ook vooraf aan het contractuele. We kunnen niet zonder de overheid, ze is ons door God aangereikt, binnen de scheppingsstructuur. Zonder een stabiele staat gaat het fout, dan worden mensen vermoord, ontstaat chaos, en is de mens de mens een wolf. De overheid is dus niet iets slechts, maar is de basis van orde, recht en vrijheid. De ware vrijheid luistert immers naar wetten.