Naar een multifunctionele landbouw in een multifunctioneel platteland
zaterdag 14 juni 2003 09:09
Nederland. Een land waarin het water altijd een zeer belangrijke rol heeft gespeeld. Een land dat dan ook voor een groot gedeelte ontrukt is aan dat water. En zoals water eigenlijk altijd in beweging is, zo zijn deze lage landen aan de zee ook altijd in beweging. Nederland, een land vol dynamiek, zowel op ruimtelijk, functioneel als cultureel gebied.
In dit artikel vragen wij uw aandacht voor de dynamiek op het ruimtelijke vlak. Preciezer geformuleerd gaat het om de veranderingen op het platteland en dan met name vanuit het perspectief van de landbouw.
Het artikel is als volgt opgebouwd: eerst worden wat achtergronden geschetst bij de huidige ontwikkelingen op het platteland. Plattelandsontwikkeling kan namelijk niet begrepen worden zonder de achtergronden ervan te kennen. Daarbij gaat het er in dit artikel niet om een compleet beeld te schetsen; slechts enkele kernzaken zullen de revue passeren. Na de historische schets bespreken we vervolgens de verschillende functies die het platteland heden ten dage heeft. Tenslotte richten we de blik op de mogelijkheden van de landbouw om meerdere van die functies van het platteland te vervullen. Het geheel is vooral beschrijvend van aard.
Veranderingen in de landbouw en op het platteland
Het platteland is volop in beweging en de toekomst is onzeker. De landbouw is nog steeds de grootgrondbezitter met meer dan 60% van het areaal van Nederland, maar ze vormt al een aantal decennia niet meer de grootste economische bron van het platteland. Lange tijd stuurde de landbouw de ontwikkeling van het platteland, maar door de sterke maatschappelijke vraag naar onder meer natuur en landschap is dit niet meer vanzelfsprekend.
Daar zit een lange geschiedenis aan vast. Lange tijd is het vergroten van de landbouw-economische meerwaarde het belangrijkste motief geweest voor verandering in het landelijk gebied. Het begon in de 18e eeuw met de ontginning van woeste gronden voor de landbouw. Na de Tweede Wereldoorlog werd de positie van de landbouw, ondanks het opkomen van andere belangen, nog meer versterkt. Er trad een sterke rationalisering van de bedrijfsvoering op, gekoppeld aan een streven naar het verhogen van de productiviteit. Deze gerichtheid op productiviteit, een eenzijdige gerichtheid, heeft sterk te maken met het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) dat in de EEG, in de decennia na de Tweede Wereldoorlog gevoerd werd. Dit GLB was sterk productiegericht, omdat onder meer de voedselvoorziening veilig gesteld moest worden. Dit GLB gekoppeld aan het zogenaamde Nederlandse OVO-drieluik (Onderzoek, Voorlichting, Onderwijs) maakte de Nederlandse landbouw tot een schoolvoorbeeld van productiviteit. Maar deze op productiviteit gerichte landbouw is doorgeschoten. Hiervan getuigden problemen als overschotten (b.v. melkplas, boterberg) en milieuvervuiling (mestoverschot). Zo is het GLB ten onder gegaan aan zijn eigen succes.
In de jaren ’70 ontstond er, mede als reactie op de op productiviteit gerichte landbouw, een sterke roep om natuur en werden de ecologische, recreatieve en sociaal-culturele meerwaarden van het landelijk gebied belangrijker. Door deze vraag naar natuur en door de optredende vervuiling van het natuurlijk milieu door de landbouw, werd het milieuvraagstuk één van de belangrijke onderwerpen in de discussies over de toekomst van de landbouw. Intussen veranderde het platteland in een heterogene samenleving, waarin allerlei actoren wonen en actief zijn. Daarbij komt dat het platteland steeds minder los van stedelijk Nederland kan worden bezien. Gecombineerd met de eisen uit de maatschappij staan de landbouw en het platteland voor een grote veranderingsopgave in het landelijk gebied.
Voor de landbouw betekent dit, dat de productiegerichte zienswijze totaal dient te veranderen in een vraaggerichte (dat houdt ook in een meer marktgerichte) zienswijze. En bij een vraaggerichte aanpak horen zaken als regionalisering, verbreding (van de landbouw), produceren van kwaliteit en/of produceren van landschapswaarden en de combinatie van landbouw met andere economische activiteiten. Deze vraaggerichte aanpak houdt ontegenzeggelijk ook in, dat er weer volop aandacht zal moeten zijn voor verscheidenheid en in het verlengde daarvan voor diversificatie (Roep, 2000). Dus niet langer slechts de rationele productiviteit als norm.
Het platteland verandert kort gezegd van een productieruimte in een consumptieruimte. Niet alleen productiedoelstellingen vanuit de agrarische sector, maar eveneens maatschappelijke doelstellingen dienen een rol te gaan spelen. Belangrijk is een inrichting en beheer waar rekening wordt gehouden met waarden als rust, ruimte, stilte, aantrekkelijke landschappen met aandacht voor cultuurhistorie, belevingswaarde, strategische voorraden (biodiversiteit) en waterbeheer. Het verbeteren van de leefbaarheid speelt hierbij een grote rol. Hierbij dient de landbouw zich dus snel te vermaatschappelijken, om aan de behoeften in de samenleving (milieu, dierenwelzijn, natuur, landschapskwaliteit) tegemoet te komen. Dit proces is echter niet gemakkelijk.
‘Op het platteland moeten vele tegenstrijdige claims met elkaar worden verzoend. Er moet meer natuur komen, er moet recreatief meer te beleven zijn, mensen willen er plezierig wonen, bedrijfsterreinen dijen uit, het karakteristieke landschap moet bewaard worden en agrariërs moeten er hun brood kunnen blijven verdienen. Deze vele claims brengen grote ruimteclaims met zich mee’ (Rozendaal, 2001). En aan ruimte is gebrek in dit kleine landje.
Inmiddels is er over het algemeen sprake van constructieve samenwerking tussen landbouw-, natuur- en recreatieorganisaties om te zoeken naar oplossings- en ontwikkelingsrichtingen voor de groene ruimte. Overheden, belangenorganisaties, boeren en bewoners hebben daarbij veel belangstelling voor de zogenaamde plattelandsvernieuwing. Plattelandsvernieuwing wordt vaak gezien als de boerderij met iets erbij, maar het gaat om veel meer. Het gaat om zaken als de leefbaarheid van de kleine kernen, nieuwe relaties die ontstaan tussen stad en platteland en het betrekken van consumenten bij ontwikkelingen op het platteland. In LNV-jargon spreekt men dan ook van de term ‘vitaal platteland’. Tot plattelandsvernieuwing zijn allerlei regionale en lokale initiatieven te rekenen, zowel op beleidsniveau (decentralisatie, communicatie, open beleidsprocessen) als op het niveau van de streek (natuurontwerp en -beheer door agrariërs, nieuwe product-markt combinaties) (Rozendaal, 2001). Daarbij wordt een kwalitatieve sprong gemaakt, waarbij de betrokkenen experimenteren met nieuwe vormen van beleidsprocessen, productiewijzen en dergelijke.
Plattelandsvernieuwing is dus integraal en toekomstgericht. En dat is ook hard nodig, want het platteland verandert ingrijpend en wel zodanig dat het zelfs dreigt te verdwijnen. Dat heeft te maken met de hierboven reeds aangeduide verandering van het platteland als productieruimte naar het platteland als consumptieruimte. Voedselproductie maakt dus steeds meer plaats voor wonen, werken, natuur en recreatie. Zowel in ruimtelijke als in sociaal-culturele zin wordt het platteland door deze ingrijpende ontwikkeling bedreigd. Als het om het ruimtelijke aspect gaat, kunt u denken aan versnippering en ‘verrommeling’. Deze zaken ontstaan doordat nieuwe functies vaak geen relatie hebben met de bestaande omgeving. En wanneer het gaat om het sociaal-culturele aspect, kunt u denken aan het ontstaan van een digitale wereld waarin activiteiten en functies los komen te staan van hun historische, sociale, culturele en geografische context (RLG, 2002).
Functies van het platteland
Bij het beschrijven van de ontwikkelingen in de landbouw en op het platteland zijn al een aantal functies van het platteland de revue gepasseerd, zoals de productie-, woon- en werkfunctie. Om een goed begrip te krijgen van de verschillende functies die het platteland vervult, zullen we navolgend een zevental (mogelijke) functies van cultuurgrond systematisch op een rijtje zetten. We gebruiken daarbij het begrip ‘cultuurgrond’, in navolging van de geraadpleegde bron (Polman en Slangen, 2003). Dit begrip staat in direct verband met de diverse functies en is tevens minder algemeen en daarmee minder vaag dan het begrip ‘platteland’.
(1) Producerende functie
In deze functie gaat het om het voortbrengen van agrarische producten. Met name de voedselvoorziening staat bij deze functie voorop. Van oudsher wordt deze functie als de meest belangrijke gezien. Dikwijls zag men deze functie ook als de enige functie die cultuurgrond had. Dat is echter, zoals hierboven al is uitgewerkt, al lang niet meer zo. Toch is deze functie van cultuurgrond zowel voor consumenten als voor producenten nog steeds erg belangrijk. De consument verkrijgt namelijk tegen redelijke prijzen voedsel en voor de producent is cultuurgrond als productiemiddel een belangrijke inkomstenbron.
(2) Ecologische functie
Cultuurgrond is ook belangrijk voor het milieu. In Nederland hebben we relatief weinig echte natuur, maar wel veel cultuurgrond. Veel van de planten en dieren die hier voorkomen hebben hun thuis op de cultuurgrond. In deze functie valt de nadruk op het handhaven van de soortenrijkdom en van de voorkomende ecosystemen.
(3) Culturele functie
In deze functie gaat het om de esthetische en cultuurhistorische waarde van cultuurgrond. Mensen genieten van de schoonheid van natuur en landschap. Ook wordt middels (de bestudering van) cultureel erfgoed de band met het verleden op het platteland ervaren.
(4) Socio-economische functie
In deze functie draait het om verschillende elementen. Allereerst gaat het bij deze functie om de institutionele omgeving. Deze bestaat uit het geheel aan spelregels van de samenleving, zowel formele (grondwet, wetten, eigendomsrechten) als informele (waarden, normen, tradities, taboes en ook elementen als motivatie en vertrouwen). Deze formele en informele regels beïnvloeden de plattelandssamenleving diepgaand. Ten tweede gaat het in deze functie om zaken als rechtvaardigheid in de inkomensverdeling en redelijke prijzen voor voedsel. Deze functie is niet gemakkelijk te kwantificeren, omdat het hier gaat om nogal subjectieve issues als rechtvaardigheid, eerlijkheid en vertrouwen.
(5) Informatieve en educatieve functie
Deze functie is moeilijk te onderscheiden van de culturele functie, maar toch wordt ze apart genoemd, omdat zowel de informatieve als de educatieve functie van belang is. Enerzijds heeft natuur en landschap altijd als informatiebron gediend voor bijvoorbeeld de wetenschap en anderzijds is het kennis nemen van natuur en landschap in het kader van opvoeding en onderwijs van belang.
(6) Recreatieve functie
In een geïndustrialiseerde en verstedelijkte samenleving als de onze is er behoefte aan rust, ruimte, contact met en ontspanning in de natuur. De recreatieve functie van cultuurlandschappen is de laatste decennia steeds belangrijker geworden. De betekenis van cultuurgrond voor recreatie is gelegen in een combinatie van de hierboven genoemde functies, maar vanwege de belangrijke betekenis van de recreatieve functie wordt deze hier toch apart genoemd.
(7) Waterbergingsfunctie
Deze functie wekt bij de meeste lezers misschien nog wel enige bevreemding. Immers, tot voor kort was het zo dat wateroverlast zoveel mogelijk moest worden bestreden en wel op een manier dat het water op de door ons daarvoor bestemde plaatsen diende te blijven. Om het verwachte vele water in de toekomst aan te kunnen, wordt er tegenwoordig ook serieus gekeken of cultuurgrond niet als waterberging kan gaan fungeren.
Multifunctionele landbouw in een multifunctioneel platteland
Kortom, het platteland is multifunctioneel. Het is op meer dan één manier bruikbaar en het kan verschillende doelen tegelijkertijd dienen. Dat wil het begrip multifunctionaliteit immers zeggen. Lange tijd is er dan ook sprake geweest van een sterke mate van complementariteit tussen de genoemde functies. Echter, na 1960 is er steeds meer concurrentie gekomen tussen de landbouwkundige functies en de overige functies. Door stijging van de inkomens in de jaren ’50 en ’60 buiten de landbouw en door de daarmee gepaard gaande arbeidskostenstijging ontstond de noodzaak in de landbouw voor het ontwikkelen en toepassen van arbeidsbesparende en productieverhogende technieken om zo de inkomensontwikkeling buiten de landbouw toch enigszins te kunnen volgen. In de praktijk leidde dit – het kwam hierboven al aan de orde – tot sterke mechanisatie, tot intensivering van het grondgebruik, tot sterke specialisatie en schaalvergroting en tot een sterk toegenomen gebruik van zaken als kracht- en mengvoer, kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen (Polman en Slangen, 2003).
De laatste decennia is er steeds meer aandacht gekomen voor de diverse functies van het landelijk gebied. Werd eerder het rurale gebied nogal eens gezien als een soort aanhangsel bij het urbane gebied; momenteel krijgt het rurale steeds meer een eigen plaats als tegenhanger van het urbane (RLG, 1997). Daarbij komt er steeds meer oog voor de rol die een multifunctionele landbouw in dit alles kan spelen. In de ogen van velen staat de landbouw een aantrekkelijk platteland dus niet in de weg, maar kan de productiefunctie prima gecombineerd worden met andere functies van cultuurgrond. Er is weer aandacht voor de mogelijkheid dat de genoemde functies niet noodzakelijkerwijs met elkaar concurreren, maar dat complementariteit in functievervulling, evenals vroeger, nog steeds mogelijk is.
Dat genoemd hebbend, komt de vraag naar de mogelijkheden voor een multifunctionele landbouw om de hoek kijken. En ook de vraag naar wat multifunctionele landbouw eigenlijk is. Om op die laatste vraag eerst in te gaan: er zijn vele omschrijvingen en definities in omloop met betrekking tot multifunctionele landbouw. Hier volgt een omschrijving van Polman en Slangen: “Gebaseerd op de verschillende functies van cultuurgrond kunnen we multifunctionele landbouw definiëren als een vorm van grondgebruik waarbij het gebruik van cultuurgrond op meer gericht is dan alleen het produceren van marktbare agrarische producten. Andere attributen – zoals natuur en landschap, etc. – zijn ook van belang” (Polman en Slangen, 2003). Eerder in dit artikel zijn een zevental functies van het platteland beschreven. Tot op zekere hoogte kan multifunctionele landbouw de genoemde functies dus gelijktijdig vervullen. Zij brengt immers, zo bleek uit de omschrijving van multifunctionele landbouw, naast eenvoudig marktbare producten als voedsel, grondstoffen en sierproducten ook niet-marktbare producten als natuur en landschap voort.
Binnen de primaire landbouwbedrijven in Nederland zien we grofweg twee ontwikkelingen. Enerzijds zijn er bedrijven die steeds verder gaan op het pad van de schaalvergroting om zo via kostenverlaging te kunnen overleven. Anderzijds zien we een steeds grotere groep bedrijven zich verbreden, oftewel steeds meer bedrijven houden zich bezig met multifunctionele landbouw. Belangrijke redenen voor boeren om hun bedrijf te verbreden zijn het verkrijgen van een aanvullend inkomen en om via verbreding gestalte te geven aan het steeds belangrijker wordende maatschappelijk verantwoord ondernemen om een soort license to produce te krijgen.
Met welke multifunctionele nevenactiviteiten proberen boeren een aanvulling te verkrijgen op hun inkomen en wat leveren deze activiteiten eigenlijk op? Bij multifunctionele nevenactiviteiten kunt u denken aan natuur- en landschapsbeheer, verblijfs- en dagrecreatie, zorgboerderijen, verkoop aan huis en streekproducten. Volgens een onderzoek van Wannink levert het uitvoeren van één van de genoemde multifunctionele nevenactiviteiten ongeveer 2.000 euro op, ofwel ongeveer 10% van het gezinsinkomen. Als het boerengezin puur en alleen een aanvulling op het gezinsinkomen wil, dan is het nog altijd veel aantrekkelijker om een baan buitenshuis te nemen. Dat levert gemiddeld namelijk bijna de helft op van het gezinsinkomen (Wannink, 2002).
Toch zijn er volop kansen voor multifunctionele landbouw. De landbouw en daarmee het platteland worden keer op keer geconfronteerd met crises. Deze crises versterken de roep vanuit de samenleving dat het anders moet met de landbouw. Multifunctionele landbouw kan tegemoet komen aan de wensen van de samenleving en is bij uitstek geschikt om meerdere functies van het platteland tegelijkertijd te vervullen. Maar wil multifunctionele landbouw echt een succes worden dan dienen er nog wel een aantal problemen overwonnen te worden. Een groot probleem is bijvoorbeeld de beloning voor niet-marktbare goederen, zoals natuur en landschap. Immers, boeren kunnen deze producten niet op een markt verkopen en zijn hierin dus afhankelijk van de overheid. Al jaar en dag zijn er natuurlijk de beheerscontracten, waarbij de boer een vergoeding van de overheid krijgt voor bepaalde inspanningen. Maar worden boeren zo voldoende beloond voor het leveren van natuur en landschap? Bij alle aandacht die er de laatste jaren is voor plattelandsontwikkeling is het belangrijk dat de overheid goed inspeelt op die terreinen waar marktfalen optreedt. En als we als samenleving natuur en landschap gecreëerd en/of onderhouden door de boer belangrijk vinden, dan hoort daar een passende beloning bij. Als dit goed door de overheid wordt opgepakt, dan is er een mooie toekomst weggelegd voor de multifunctionele landbouw. Dan wordt tegelijkertijd recht gedaan aan de diverse functies van het platteland en daarmee kunnen we blijvend genieten van de dynamiek in ons oneindig laagland.
Geraadpleegde bronnen
Polman, N.B.P. en L.H.G. Slangen (2003), Nieuwe Institutionele Arrangementen in het Landelijk Gebied, Wageningen UR, Wageningen.
Raad voor het Landelijk Gebied (1997), Tien voor de toekomst. Advies ten behoeve van de beleidsagenda voor het landelijk gebied in de 21e eeuw, Amersfoort.
Raad voor het Landelijk Gebied (2002), Voor boeren, burgers en buitenlui. Advies over de betekenis van sociaal-culturele ontwikkelingen voor het landelijk gebied, Amersfoort.
Roep, D. (2000), Vernieuwend werken – sporen van vermogen en onvermogen, Wageningen: Studies van Landbouw & Platteland 28.
Rozendaal, J.N. (2001), Inleiding in: Tussen proces en institutie, Governance, setting en inbedding van regionale innovatienetwerken in de groene ruimte, Scriptie afstudeervak landgebruiksplanning, blz. 9-12, Wageningen UR, Wageningen.
Wannink, Josien (2002), Plattelandsvernieuwing: twee stappen vooruit of een slag in de lucht. Doctoraal scriptie, Leerstoelgroep Agrarische Economie en Plattelandsbeleid, Wageningen UR, Wageningen.
Door Pieter Grinwis, student Economie van Landbouw en Milieu aan Wageningen UR, tevens stagiair bij het WI van de ChristenUnie, alwaar hij zich bezighoudt met landbouwpolitiek
Gepubliceerd in DenkWijzer 2003, 3
Het artikel is als volgt opgebouwd: eerst worden wat achtergronden geschetst bij de huidige ontwikkelingen op het platteland. Plattelandsontwikkeling kan namelijk niet begrepen worden zonder de achtergronden ervan te kennen. Daarbij gaat het er in dit artikel niet om een compleet beeld te schetsen; slechts enkele kernzaken zullen de revue passeren. Na de historische schets bespreken we vervolgens de verschillende functies die het platteland heden ten dage heeft. Tenslotte richten we de blik op de mogelijkheden van de landbouw om meerdere van die functies van het platteland te vervullen. Het geheel is vooral beschrijvend van aard.
Veranderingen in de landbouw en op het platteland
Het platteland is volop in beweging en de toekomst is onzeker. De landbouw is nog steeds de grootgrondbezitter met meer dan 60% van het areaal van Nederland, maar ze vormt al een aantal decennia niet meer de grootste economische bron van het platteland. Lange tijd stuurde de landbouw de ontwikkeling van het platteland, maar door de sterke maatschappelijke vraag naar onder meer natuur en landschap is dit niet meer vanzelfsprekend.
Daar zit een lange geschiedenis aan vast. Lange tijd is het vergroten van de landbouw-economische meerwaarde het belangrijkste motief geweest voor verandering in het landelijk gebied. Het begon in de 18e eeuw met de ontginning van woeste gronden voor de landbouw. Na de Tweede Wereldoorlog werd de positie van de landbouw, ondanks het opkomen van andere belangen, nog meer versterkt. Er trad een sterke rationalisering van de bedrijfsvoering op, gekoppeld aan een streven naar het verhogen van de productiviteit. Deze gerichtheid op productiviteit, een eenzijdige gerichtheid, heeft sterk te maken met het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) dat in de EEG, in de decennia na de Tweede Wereldoorlog gevoerd werd. Dit GLB was sterk productiegericht, omdat onder meer de voedselvoorziening veilig gesteld moest worden. Dit GLB gekoppeld aan het zogenaamde Nederlandse OVO-drieluik (Onderzoek, Voorlichting, Onderwijs) maakte de Nederlandse landbouw tot een schoolvoorbeeld van productiviteit. Maar deze op productiviteit gerichte landbouw is doorgeschoten. Hiervan getuigden problemen als overschotten (b.v. melkplas, boterberg) en milieuvervuiling (mestoverschot). Zo is het GLB ten onder gegaan aan zijn eigen succes.
In de jaren ’70 ontstond er, mede als reactie op de op productiviteit gerichte landbouw, een sterke roep om natuur en werden de ecologische, recreatieve en sociaal-culturele meerwaarden van het landelijk gebied belangrijker. Door deze vraag naar natuur en door de optredende vervuiling van het natuurlijk milieu door de landbouw, werd het milieuvraagstuk één van de belangrijke onderwerpen in de discussies over de toekomst van de landbouw. Intussen veranderde het platteland in een heterogene samenleving, waarin allerlei actoren wonen en actief zijn. Daarbij komt dat het platteland steeds minder los van stedelijk Nederland kan worden bezien. Gecombineerd met de eisen uit de maatschappij staan de landbouw en het platteland voor een grote veranderingsopgave in het landelijk gebied.
Voor de landbouw betekent dit, dat de productiegerichte zienswijze totaal dient te veranderen in een vraaggerichte (dat houdt ook in een meer marktgerichte) zienswijze. En bij een vraaggerichte aanpak horen zaken als regionalisering, verbreding (van de landbouw), produceren van kwaliteit en/of produceren van landschapswaarden en de combinatie van landbouw met andere economische activiteiten. Deze vraaggerichte aanpak houdt ontegenzeggelijk ook in, dat er weer volop aandacht zal moeten zijn voor verscheidenheid en in het verlengde daarvan voor diversificatie (Roep, 2000). Dus niet langer slechts de rationele productiviteit als norm.
Het platteland verandert kort gezegd van een productieruimte in een consumptieruimte. Niet alleen productiedoelstellingen vanuit de agrarische sector, maar eveneens maatschappelijke doelstellingen dienen een rol te gaan spelen. Belangrijk is een inrichting en beheer waar rekening wordt gehouden met waarden als rust, ruimte, stilte, aantrekkelijke landschappen met aandacht voor cultuurhistorie, belevingswaarde, strategische voorraden (biodiversiteit) en waterbeheer. Het verbeteren van de leefbaarheid speelt hierbij een grote rol. Hierbij dient de landbouw zich dus snel te vermaatschappelijken, om aan de behoeften in de samenleving (milieu, dierenwelzijn, natuur, landschapskwaliteit) tegemoet te komen. Dit proces is echter niet gemakkelijk.
‘Op het platteland moeten vele tegenstrijdige claims met elkaar worden verzoend. Er moet meer natuur komen, er moet recreatief meer te beleven zijn, mensen willen er plezierig wonen, bedrijfsterreinen dijen uit, het karakteristieke landschap moet bewaard worden en agrariërs moeten er hun brood kunnen blijven verdienen. Deze vele claims brengen grote ruimteclaims met zich mee’ (Rozendaal, 2001). En aan ruimte is gebrek in dit kleine landje.
Inmiddels is er over het algemeen sprake van constructieve samenwerking tussen landbouw-, natuur- en recreatieorganisaties om te zoeken naar oplossings- en ontwikkelingsrichtingen voor de groene ruimte. Overheden, belangenorganisaties, boeren en bewoners hebben daarbij veel belangstelling voor de zogenaamde plattelandsvernieuwing. Plattelandsvernieuwing wordt vaak gezien als de boerderij met iets erbij, maar het gaat om veel meer. Het gaat om zaken als de leefbaarheid van de kleine kernen, nieuwe relaties die ontstaan tussen stad en platteland en het betrekken van consumenten bij ontwikkelingen op het platteland. In LNV-jargon spreekt men dan ook van de term ‘vitaal platteland’. Tot plattelandsvernieuwing zijn allerlei regionale en lokale initiatieven te rekenen, zowel op beleidsniveau (decentralisatie, communicatie, open beleidsprocessen) als op het niveau van de streek (natuurontwerp en -beheer door agrariërs, nieuwe product-markt combinaties) (Rozendaal, 2001). Daarbij wordt een kwalitatieve sprong gemaakt, waarbij de betrokkenen experimenteren met nieuwe vormen van beleidsprocessen, productiewijzen en dergelijke.
Plattelandsvernieuwing is dus integraal en toekomstgericht. En dat is ook hard nodig, want het platteland verandert ingrijpend en wel zodanig dat het zelfs dreigt te verdwijnen. Dat heeft te maken met de hierboven reeds aangeduide verandering van het platteland als productieruimte naar het platteland als consumptieruimte. Voedselproductie maakt dus steeds meer plaats voor wonen, werken, natuur en recreatie. Zowel in ruimtelijke als in sociaal-culturele zin wordt het platteland door deze ingrijpende ontwikkeling bedreigd. Als het om het ruimtelijke aspect gaat, kunt u denken aan versnippering en ‘verrommeling’. Deze zaken ontstaan doordat nieuwe functies vaak geen relatie hebben met de bestaande omgeving. En wanneer het gaat om het sociaal-culturele aspect, kunt u denken aan het ontstaan van een digitale wereld waarin activiteiten en functies los komen te staan van hun historische, sociale, culturele en geografische context (RLG, 2002).
Functies van het platteland
Bij het beschrijven van de ontwikkelingen in de landbouw en op het platteland zijn al een aantal functies van het platteland de revue gepasseerd, zoals de productie-, woon- en werkfunctie. Om een goed begrip te krijgen van de verschillende functies die het platteland vervult, zullen we navolgend een zevental (mogelijke) functies van cultuurgrond systematisch op een rijtje zetten. We gebruiken daarbij het begrip ‘cultuurgrond’, in navolging van de geraadpleegde bron (Polman en Slangen, 2003). Dit begrip staat in direct verband met de diverse functies en is tevens minder algemeen en daarmee minder vaag dan het begrip ‘platteland’.
(1) Producerende functie
In deze functie gaat het om het voortbrengen van agrarische producten. Met name de voedselvoorziening staat bij deze functie voorop. Van oudsher wordt deze functie als de meest belangrijke gezien. Dikwijls zag men deze functie ook als de enige functie die cultuurgrond had. Dat is echter, zoals hierboven al is uitgewerkt, al lang niet meer zo. Toch is deze functie van cultuurgrond zowel voor consumenten als voor producenten nog steeds erg belangrijk. De consument verkrijgt namelijk tegen redelijke prijzen voedsel en voor de producent is cultuurgrond als productiemiddel een belangrijke inkomstenbron.
(2) Ecologische functie
Cultuurgrond is ook belangrijk voor het milieu. In Nederland hebben we relatief weinig echte natuur, maar wel veel cultuurgrond. Veel van de planten en dieren die hier voorkomen hebben hun thuis op de cultuurgrond. In deze functie valt de nadruk op het handhaven van de soortenrijkdom en van de voorkomende ecosystemen.
(3) Culturele functie
In deze functie gaat het om de esthetische en cultuurhistorische waarde van cultuurgrond. Mensen genieten van de schoonheid van natuur en landschap. Ook wordt middels (de bestudering van) cultureel erfgoed de band met het verleden op het platteland ervaren.
(4) Socio-economische functie
In deze functie draait het om verschillende elementen. Allereerst gaat het bij deze functie om de institutionele omgeving. Deze bestaat uit het geheel aan spelregels van de samenleving, zowel formele (grondwet, wetten, eigendomsrechten) als informele (waarden, normen, tradities, taboes en ook elementen als motivatie en vertrouwen). Deze formele en informele regels beïnvloeden de plattelandssamenleving diepgaand. Ten tweede gaat het in deze functie om zaken als rechtvaardigheid in de inkomensverdeling en redelijke prijzen voor voedsel. Deze functie is niet gemakkelijk te kwantificeren, omdat het hier gaat om nogal subjectieve issues als rechtvaardigheid, eerlijkheid en vertrouwen.
(5) Informatieve en educatieve functie
Deze functie is moeilijk te onderscheiden van de culturele functie, maar toch wordt ze apart genoemd, omdat zowel de informatieve als de educatieve functie van belang is. Enerzijds heeft natuur en landschap altijd als informatiebron gediend voor bijvoorbeeld de wetenschap en anderzijds is het kennis nemen van natuur en landschap in het kader van opvoeding en onderwijs van belang.
(6) Recreatieve functie
In een geïndustrialiseerde en verstedelijkte samenleving als de onze is er behoefte aan rust, ruimte, contact met en ontspanning in de natuur. De recreatieve functie van cultuurlandschappen is de laatste decennia steeds belangrijker geworden. De betekenis van cultuurgrond voor recreatie is gelegen in een combinatie van de hierboven genoemde functies, maar vanwege de belangrijke betekenis van de recreatieve functie wordt deze hier toch apart genoemd.
(7) Waterbergingsfunctie
Deze functie wekt bij de meeste lezers misschien nog wel enige bevreemding. Immers, tot voor kort was het zo dat wateroverlast zoveel mogelijk moest worden bestreden en wel op een manier dat het water op de door ons daarvoor bestemde plaatsen diende te blijven. Om het verwachte vele water in de toekomst aan te kunnen, wordt er tegenwoordig ook serieus gekeken of cultuurgrond niet als waterberging kan gaan fungeren.
Multifunctionele landbouw in een multifunctioneel platteland
Kortom, het platteland is multifunctioneel. Het is op meer dan één manier bruikbaar en het kan verschillende doelen tegelijkertijd dienen. Dat wil het begrip multifunctionaliteit immers zeggen. Lange tijd is er dan ook sprake geweest van een sterke mate van complementariteit tussen de genoemde functies. Echter, na 1960 is er steeds meer concurrentie gekomen tussen de landbouwkundige functies en de overige functies. Door stijging van de inkomens in de jaren ’50 en ’60 buiten de landbouw en door de daarmee gepaard gaande arbeidskostenstijging ontstond de noodzaak in de landbouw voor het ontwikkelen en toepassen van arbeidsbesparende en productieverhogende technieken om zo de inkomensontwikkeling buiten de landbouw toch enigszins te kunnen volgen. In de praktijk leidde dit – het kwam hierboven al aan de orde – tot sterke mechanisatie, tot intensivering van het grondgebruik, tot sterke specialisatie en schaalvergroting en tot een sterk toegenomen gebruik van zaken als kracht- en mengvoer, kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen (Polman en Slangen, 2003).
De laatste decennia is er steeds meer aandacht gekomen voor de diverse functies van het landelijk gebied. Werd eerder het rurale gebied nogal eens gezien als een soort aanhangsel bij het urbane gebied; momenteel krijgt het rurale steeds meer een eigen plaats als tegenhanger van het urbane (RLG, 1997). Daarbij komt er steeds meer oog voor de rol die een multifunctionele landbouw in dit alles kan spelen. In de ogen van velen staat de landbouw een aantrekkelijk platteland dus niet in de weg, maar kan de productiefunctie prima gecombineerd worden met andere functies van cultuurgrond. Er is weer aandacht voor de mogelijkheid dat de genoemde functies niet noodzakelijkerwijs met elkaar concurreren, maar dat complementariteit in functievervulling, evenals vroeger, nog steeds mogelijk is.
Dat genoemd hebbend, komt de vraag naar de mogelijkheden voor een multifunctionele landbouw om de hoek kijken. En ook de vraag naar wat multifunctionele landbouw eigenlijk is. Om op die laatste vraag eerst in te gaan: er zijn vele omschrijvingen en definities in omloop met betrekking tot multifunctionele landbouw. Hier volgt een omschrijving van Polman en Slangen: “Gebaseerd op de verschillende functies van cultuurgrond kunnen we multifunctionele landbouw definiëren als een vorm van grondgebruik waarbij het gebruik van cultuurgrond op meer gericht is dan alleen het produceren van marktbare agrarische producten. Andere attributen – zoals natuur en landschap, etc. – zijn ook van belang” (Polman en Slangen, 2003). Eerder in dit artikel zijn een zevental functies van het platteland beschreven. Tot op zekere hoogte kan multifunctionele landbouw de genoemde functies dus gelijktijdig vervullen. Zij brengt immers, zo bleek uit de omschrijving van multifunctionele landbouw, naast eenvoudig marktbare producten als voedsel, grondstoffen en sierproducten ook niet-marktbare producten als natuur en landschap voort.
Binnen de primaire landbouwbedrijven in Nederland zien we grofweg twee ontwikkelingen. Enerzijds zijn er bedrijven die steeds verder gaan op het pad van de schaalvergroting om zo via kostenverlaging te kunnen overleven. Anderzijds zien we een steeds grotere groep bedrijven zich verbreden, oftewel steeds meer bedrijven houden zich bezig met multifunctionele landbouw. Belangrijke redenen voor boeren om hun bedrijf te verbreden zijn het verkrijgen van een aanvullend inkomen en om via verbreding gestalte te geven aan het steeds belangrijker wordende maatschappelijk verantwoord ondernemen om een soort license to produce te krijgen.
Met welke multifunctionele nevenactiviteiten proberen boeren een aanvulling te verkrijgen op hun inkomen en wat leveren deze activiteiten eigenlijk op? Bij multifunctionele nevenactiviteiten kunt u denken aan natuur- en landschapsbeheer, verblijfs- en dagrecreatie, zorgboerderijen, verkoop aan huis en streekproducten. Volgens een onderzoek van Wannink levert het uitvoeren van één van de genoemde multifunctionele nevenactiviteiten ongeveer 2.000 euro op, ofwel ongeveer 10% van het gezinsinkomen. Als het boerengezin puur en alleen een aanvulling op het gezinsinkomen wil, dan is het nog altijd veel aantrekkelijker om een baan buitenshuis te nemen. Dat levert gemiddeld namelijk bijna de helft op van het gezinsinkomen (Wannink, 2002).
Toch zijn er volop kansen voor multifunctionele landbouw. De landbouw en daarmee het platteland worden keer op keer geconfronteerd met crises. Deze crises versterken de roep vanuit de samenleving dat het anders moet met de landbouw. Multifunctionele landbouw kan tegemoet komen aan de wensen van de samenleving en is bij uitstek geschikt om meerdere functies van het platteland tegelijkertijd te vervullen. Maar wil multifunctionele landbouw echt een succes worden dan dienen er nog wel een aantal problemen overwonnen te worden. Een groot probleem is bijvoorbeeld de beloning voor niet-marktbare goederen, zoals natuur en landschap. Immers, boeren kunnen deze producten niet op een markt verkopen en zijn hierin dus afhankelijk van de overheid. Al jaar en dag zijn er natuurlijk de beheerscontracten, waarbij de boer een vergoeding van de overheid krijgt voor bepaalde inspanningen. Maar worden boeren zo voldoende beloond voor het leveren van natuur en landschap? Bij alle aandacht die er de laatste jaren is voor plattelandsontwikkeling is het belangrijk dat de overheid goed inspeelt op die terreinen waar marktfalen optreedt. En als we als samenleving natuur en landschap gecreëerd en/of onderhouden door de boer belangrijk vinden, dan hoort daar een passende beloning bij. Als dit goed door de overheid wordt opgepakt, dan is er een mooie toekomst weggelegd voor de multifunctionele landbouw. Dan wordt tegelijkertijd recht gedaan aan de diverse functies van het platteland en daarmee kunnen we blijvend genieten van de dynamiek in ons oneindig laagland.
Geraadpleegde bronnen
Polman, N.B.P. en L.H.G. Slangen (2003), Nieuwe Institutionele Arrangementen in het Landelijk Gebied, Wageningen UR, Wageningen.
Raad voor het Landelijk Gebied (1997), Tien voor de toekomst. Advies ten behoeve van de beleidsagenda voor het landelijk gebied in de 21e eeuw, Amersfoort.
Raad voor het Landelijk Gebied (2002), Voor boeren, burgers en buitenlui. Advies over de betekenis van sociaal-culturele ontwikkelingen voor het landelijk gebied, Amersfoort.
Roep, D. (2000), Vernieuwend werken – sporen van vermogen en onvermogen, Wageningen: Studies van Landbouw & Platteland 28.
Rozendaal, J.N. (2001), Inleiding in: Tussen proces en institutie, Governance, setting en inbedding van regionale innovatienetwerken in de groene ruimte, Scriptie afstudeervak landgebruiksplanning, blz. 9-12, Wageningen UR, Wageningen.
Wannink, Josien (2002), Plattelandsvernieuwing: twee stappen vooruit of een slag in de lucht. Doctoraal scriptie, Leerstoelgroep Agrarische Economie en Plattelandsbeleid, Wageningen UR, Wageningen.
Door Pieter Grinwis, student Economie van Landbouw en Milieu aan Wageningen UR, tevens stagiair bij het WI van de ChristenUnie, alwaar hij zich bezighoudt met landbouwpolitiek
Gepubliceerd in DenkWijzer 2003, 3
Nieuwsarchief > 2003
december
- 30-12-03 14:33 - ChristenUnie promoot "Kerk op Groen"
- 29-12-03 16:20 - Zakkenvullers of volksvertegenwoordigers?
- 27-12-03 16:58 - Rouvoet: brieven aan God niet weggooien
- 23-12-03 20:54 - ChristenUnie op bezoek op de Zeedijk
- 23-12-03 20:00 - Vragen over Nederlandse financiële bijdragen voedselnood Noord Korea
- 23-12-03 16:07 - Vragen over Voedselhulp Noord-Korea
- 23-12-03 12:50 - Oudkerk diskwalificeert zich als wethouder onderwijs
- 23-12-03 10:26 - Algemeen Overleg Interpellatie opvang gemeenten uitgeprocedeerde asielzoekers
- 22-12-03 23:55 - ChristenUnie-SGP Noord-Holland vraagt om parlementaire enquête Schiphol
- 20-12-03 21:20 - RTV Oost over de Hanzelijntunnel
- 20-12-03 07:38 - Column Friesch Dagblad
- 19-12-03 21:28 - Redt de scheepsbouw met staatssteun
- 19-12-03 17:46 - Teleurstelling over tegenstem CDA motie Hanzelijn
- 19-12-03 12:01 - ChristenUnie en <i>Kampen</i> benoemen Stefan Paas
- 19-12-03 12:00 - Politieke partij en theologische universiteit doen onderzoek relatie geloof en politiek
- 19-12-03 11:46 - CDA blokkeert extra geld palliatieve zorg
- 19-12-03 11:00 - Nieuwe voorzitter curatorium
- 18-12-03 16:53 - Apart debat over godsdienstvrijheid
- 18-12-03 14:11 - Verslag Aanpassing gemeentewet, Provinciewet e.a. – dualisering
- 18-12-03 10:27 - Algemeen Overleg Bevoegdheid opleggen bestuurlijke boete gemeentebesturen
- 17-12-03 21:39 - Schoon door Oostenrijk
- 17-12-03 19:45 - Hulp op lokaal niveau
- 17-12-03 16:23 - Motie mensenrechten Noord-Korea
- 17-12-03 13:49 - Statuut voor de leden
- 17-12-03 09:29 - Algemeen Overleg Consessiewet spoor
- 16-12-03 23:28 - Goede woorden, goede daden
- 16-12-03 17:34 - Begroting 2004
- 16-12-03 14:48 - Bijdrage debat georganiseerde solidariteit
- 16-12-03 11:19 - Bijdrage debat Begroting Buitenlandse Zaken 2004
- 16-12-03 10:35 - Vragen over mogelijke arrestatie van protestantse christenen in Vietnam
- 16-12-03 09:32 - Column: Lang leve de verzuiling
- 15-12-03 22:03 - Weefsels en cellen
- 15-12-03 19:58 - Overnamerichtlijn
- 15-12-03 14:53 - André Rouvoet oogst veel waardering!
- 15-12-03 14:00 - Vragen over mogelijke oprichting van een multinationale Groep Maritieme Patrouille Vliegtuigen
- 15-12-03 13:55 - Vragen over Rapport Rutgers Nisso Groep “Abortus in Nederland 2001-2002”
- 15-12-03 11:48 - Impressies daklozendag ChristenUnie Den Haag
- 15-12-03 10:40 - Velsens raadslid ontdekt groot aantal fouten in kwartaalrapportage gemeente
- 12-12-03 18:49 - Europa heeft geld voor IJssel-tunnel
- 12-12-03 15:47 - Lijsttrekkerscampagne voor Europa
- 12-12-03 14:12 - Manifest voor Europese verkiezingen
- 12-12-03 12:19 - Jongeren en risicogedrag in de laatmoderne samenleving
- 12-12-03 12:15 - Nederland met of zonder Europees grondwettelijk verdrag
- 12-12-03 12:14 - Een gekozen burgemeester: bezint eer ge begint
- 12-12-03 11:40 - Het gezin: een achterhaald fenomeen?
- 12-12-03 11:30 - Opvoedingsondersteuning
- 12-12-03 10:40 - Interview met een bevlogen huisarts
- 12-12-03 10:37 - Overheid moet in sommige gevallen moraliseren
- 12-12-03 10:30 - Lijsttrekkercampagne voor Europa
- 11-12-03 18:55 - debat gekozen burgemeester
- 11-12-03 14:09 - Bijdrage debat Belastingplan 2004
- 11-12-03 13:09 - Algemeen Overleg Landbouw- en Visserijraad
- 11-12-03 11:02 - Bijdrage debat dakloze asielzoekers
- 10-12-03 18:51 - Combitunnel Nijverdal
- 10-12-03 14:07 - Bijdrage debat Vreemdelingenwet – verblijfsvergunning asiel 5 jaar
- 10-12-03 14:05 - Bijdrage debat Vreemdelingenwet – 10-dagentoets
- 10-12-03 11:11 - Bijdrage debat Wet uitgebreide identificatieplicht
- 09-12-03 18:53 - Haagsche Courant over infrastructuurdebat
- 09-12-03 14:03 - Bijdrage debat Stelselmatige daders
- 09-12-03 13:05 - Algemeen Overleg Derde actieprogramma Nitraatrichtlijn - Mestproblematiek
- 08-12-03 18:09 - Nota overleg Meerjarenprogramma Infrastructuur (MIT) 2004
- 08-12-03 18:04 - Toch geld voor tunnel Hanzelijn?
- 08-12-03 11:13 - Algemeen Overleg Wet uitgebreide identificatieplicht
- 08-12-03 09:44 - Normen- en waardendebat kan nu echt beginnen
- 08-12-03 07:50 - Minachting De Geus maakt Rouvoet boos
- 07-12-03 18:06 - Kleine meisje Deo Volente onze koningin
- 05-12-03 18:32 - Geneesmiddelen
- 04-12-03 14:09 - Ziektekosten in Europa
- 04-12-03 12:56 - Verslag Ondersteuning onderwijs aan zieke leerlingen
- 04-12-03 12:54 - Verslag Wijziging Wet primair onderwijs/expertisecentra: decentralisatie arbeidsvoorwaarden
- 04-12-03 10:40 - Alimentatie meer afdwingen
- 04-12-03 10:28 - Algemeen Overleg Beleidskader Flora- en Faunawet
- 03-12-03 20:44 - Bijdrage debat Begroting Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor 2004
- 03-12-03 20:41 - Partneralimentatie incasseren
- 03-12-03 19:54 - Schimmenspel
- 03-12-03 16:18 - Proef met laag BTW-tarief
- 03-12-03 11:20 - Algemeen Overleg Inkomenspositie chronisch zieken en gehandicapten
- 02-12-03 17:57 - Bijdrage debat Wet terroristische misdrijven
- 01-12-03 18:14 - Wetgevingsoverleg Wijziging Penitentiaire beginselenwet – stelselmatige daders
- 01-12-03 16:21 - Blokland bevraagt Trichet
- 01-12-03 14:37 - Verlichting en christelijke politiek
- 01-12-03 10:33 - De werkgroep ChristenUnie Multicultureel
november
- 28-11-03 18:57 - Parlementaire onderzoekscommissie
- 27-11-03 19:56 - Bijdrage debat Financieringsstructuur regionale publieke omroep
- 27-11-03 17:01 - Bijdrage debat Europees Stabiliteitspact
- 27-11-03 13:39 - Arie Slob in onderzoekscommissie
- 27-11-03 10:29 - Algemeen Overleg Bezuinigingen stads- en streekvervoer
- 26-11-03 14:49 - Landinrichtingswet
- 25-11-03 19:51 - Bijdrage debat Bordeelverbod en mensenhandel
- 25-11-03 19:48 - Bijdrage debat Begroting Volksgezondheid, Welzijn en Sport
- 25-11-03 18:17 - Schurkenstaat Maagdeneilanden
- 25-11-03 16:07 - Israël onder Europees vuur
- 24-11-03 20:33 - Bijdrage mediabegroting
- 24-11-03 17:19 - Vloeken aanpakken met afspraken
- 24-11-03 15:14 - Column Swollenaer
- 24-11-03 11:43 - Algemeen Overleg Wijziging Penitentiaire beginselenwet- meerpersoonscelgebruik
- 24-11-03 09:38 - "Verzuiling bevordert participatie"
- 22-11-03 23:37 - Column Friesch Dagblad: Interrumperen
- 22-11-03 13:26 - Integratie en verzuiling - voorwoord congresbundel
- 21-11-03 19:40 - Inbreng EU in Navo moet wezenlijk zijn
- 20-11-03 17:19 - EP wil subsidie voor omstreden stamcelonderzoek
- 20-11-03 17:14 - Embryonaal stamcelonderzoek?
- 20-11-03 15:51 - Christenen in Vietnam
- 20-11-03 10:28 - ChristenUnie-achterban vult massaal enquête EU en christendom in
- 20-11-03 09:18 - Wilt u meebouwen aan een sterke christelijke partij in dit land?
- 19-11-03 20:33 - Bijdrage debat Aanpassing Kinderbijslag
- 19-11-03 20:02 - Politiek verslikken
- 19-11-03 16:09 - Bijdrage debat Toetredingsverdrag Europese Unie
- 18-11-03 23:35 - Gesleep met afval
- 18-11-03 19:38 - Bijdrage debat VAO schuldverlichtingsbeleid (motie)
- 18-11-03 17:58 - Havenrichtlijnen
- 18-11-03 16:35 - Bijdrage debat Wet raadplegend Referendum Europese Grondwet
- 18-11-03 14:33 - Toekenning Thorbeckeprijs vanwege vakmanschap en respect voor kracht van diepe overtuiging
- 18-11-03 14:17 - Motie Illegale houtkap op begroting VROM
- 18-11-03 12:16 - André Rouvoet krijgt Thorbeckeprijs 2003
- 17-11-03 20:23 - Wetgevingsoverleg Wet verlenging doorbetalingsverplichting bij ziekte 2003
- 17-11-03 20:01 - Goedkoop tanken
- 17-11-03 17:06 - Nota overleg Ontwikkelingssamenwerking
- 17-11-03 16:39 - ChristenUnie wil af van Vietnam op landenlijst
- 17-11-03 16:16 - Vragen over Vervolging van christenen in Laos
- 17-11-03 14:12 - Vragen over Antisemitistisch rapnummer groep NAG
- 17-11-03 13:47 - Europees invoerverbod illegaal hout
- 14-11-03 18:53 - Maria van der Hoeven - de minister van laissez-faire
- 14-11-03 13:06 - Veerman vaag over inzet visserijraad
- 14-11-03 11:48 - Vragen over Mogelijke vergroting vaccinatiegraad risicogroepen WHA
- 13-11-03 23:35 - Beantwoording vragen over de Nederlandse opstelling in de IGC
- 13-11-03 13:44 - Vragen in kamer over Riagg en Zwolse Poort
- 12-11-03 14:06 - Vragen over de mogelijke boycot van de Israëlische ambassadeur bij de Europese Unie
- 12-11-03 12:46 - Bijdrage debat Diverse 1-december-wetten sociale zekerheid
- 12-11-03 12:43 - Bijdrage debat Belastingplan 2004
- 12-11-03 11:40 - NATO Response Force of EU-interventiemacht?
- 12-11-03 10:23 - Arie Slob: Ouders en overheid schuiven te veel af op school
- 11-11-03 23:25 - Opheffing bordeelverbod heeft in Amsterdam niet gewerkt
- 11-11-03 20:54 - Bijdrage debat Begroting VROM 2004
- 11-11-03 18:36 - Vragen over Spanningen Zwolse Poort en RIAGG
- 11-11-03 17:33 - ChristenUnie wil tweejarig huurakkoord
- 11-11-03 11:50 - Algemeen Overleg Opheffing algemeen bordeelverbod
- 11-11-03 10:52 - Vragen over Financiële relaties Al Fatath en de Al Aqsa martelarenbrigades
- 10-11-03 19:40 - Wetgevingsoverleg Wijzigingen belastingwetten 2004
- 10-11-03 13:16 - Meer intern debat en meer korte, concrete en actuele publicaties
- 10-11-03 12:37 - Wetgevingsoverleg Wijzingen diverse wetsvoorstellen sociale zekerheid
- 10-11-03 12:31 - Wetgevingsoverleg Begrotingsonderdeel Visserij 2004
- 08-11-03 23:51 - Jozias, stop het gekakel!
- 08-11-03 23:43 - Speech André Rouvoet: De ChristenUnie in beweging!
- 08-11-03 23:35 - ChristenUnie bundelt krachten christenen
- 08-11-03 23:32 - Herkozen voorzitter wil ChristenUnie-Seminarie
- 08-11-03 20:51 - Speech Herman Bouma: Van verleden, via heden, naar de toekomst
- 08-11-03 19:30 - De ChristenUnie in beweging!
- 08-11-03 08:05 - Column Friesch Dagblad: Vernieuwing door openbare procedure vergaderingen?
- 07-11-03 21:38 - André Rouvoet genomineerd voor Thorbeckeprijs
- 07-11-03 14:51 - Amendement ChristenUnie kleutertoets
- 07-11-03 14:40 - Schriftelijke vragen Slob-Rouvoet
- 07-11-03 13:33 - André Rouvoet genomineerd voor Thorbeckeprijs
- 07-11-03 11:30 - Sprintjes trekken in de Kamer
- 07-11-03 10:43 - Arie Slob: Je moet je niet gek laten maken
- 07-11-03 08:20 - Column Centraal Weekblad: Vrouwen in Irak
- 06-11-03 22:52 - Spoortunnel Nijverdal
- 06-11-03 19:48 - Algemeen Overleg Nitraatrichtlijn
- 06-11-03 18:27 - Algemeen Overleg Positionering algemene ziekenhuizen: ziekenhuiszorg en ambulancezorg
- 06-11-03 11:54 - Algemeen Overleg Internationale schuldverlichting
- 06-11-03 11:33 - Minister zoekt geld voor spoortunnel Delft
- 06-11-03 09:51 - Provincie Flevoland moet lichtoverlast tegengaan
- 06-11-03 07:53 - Vreemde eend in de bijt
- 05-11-03 22:43 - Autogebruik
- 05-11-03 14:46 - ChristenUnie-SGP knokt niet alleen tegen Europa
- 05-11-03 14:14 - Vragen over Europabarometer over Irak en de wereldvrede
- 05-11-03 13:39 - Algemeen Overleg Vergoeding kosten zittend ziekenvervoer
- 05-11-03 13:20 - Bijdrage debat Begroting Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen 2004
- 04-11-03 22:26 - Israël bedreiging voor de wereldvrede?
- 04-11-03 21:44 - Bijdrage begroting V&W
- 04-11-03 19:46 - Algemeen Overleg VN-vredesmacht Liberia
- 04-11-03 17:11 - Fotoboek overhandiging manifest "Help Prostituees eruit"
- 04-11-03 13:47 - Actie: "Help Prostituees eruit"
- 04-11-03 13:24 - Bijdrage debat Begroting Verkeer en Waterstaat 2004 en Infrastructuurfonds
- 03-11-03 18:33 - Vragen over Mogelijke trage werking IND
- 03-11-03 18:30 - Vragen over niet-ontvankelijkverklaring wegens termijnoverschrijding euthanasiezaak
- 03-11-03 17:34 - Column Swollenaer
- 03-11-03 13:41 - Wetgevingsoverleg Onderdeel Politie begroting 2004 Binnenlandse Zaken
- 01-11-03 10:28 - Begin van democratie zichtbaar in Irak
oktober
- 30-10-03 20:30 - Algemeen Overleg Particulier primair en voortgezet onderwijs, thuisonderwijs
- 30-10-03 18:26 - Algemeen Overleg Onregelmatigheden bekostiging hoger onderwijs
- 30-10-03 14:18 - Vragen over nieuw gemeenschappelijk beleid voor scheepsbouw door de Europese Commissie
- 30-10-03 11:23 - Verslag Toetsing wetten aan de grondwet
- 29-10-03 18:59 - Bijdrage debat Begoting Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit
- 29-10-03 18:57 - Boeren dupe van prijzenoorlog?
- 29-10-03 12:29 - Algemeen Overleg Tweede fase HAVO-VWO
- 28-10-03 22:49 - Bijdrage debat Begroting Justitie
- 28-10-03 11:26 - Algemeen Overleg Voortgangsrapportage project Verbindingen en Meldkamerdomein
- 28-10-03 11:06 - Tineke Huizinga bezoekt Nederlandse militairen in Irak
- 27-10-03 23:48 - Wetgevingsoverleg integratie minderheden (begroting justitie 2004)
- 27-10-03 15:40 - "Doe normaal! bevel" tegen asociaal gedrag
- 27-10-03 11:15 - Motie ChristenUnie overdrachtsbelasting
- 27-10-03 11:09 - Asielzoekers, geen 'ongedierte', maar 'naasten'
- 24-10-03 17:38 - Combitunnel Nijverdal moet er komen!
- 24-10-03 12:02 - Federalisme contra realisme
- 23-10-03 16:44 - Onderdrukking in Turkmenistan
- 23-10-03 12:11 - Bijdrage debat Niet-indienen toestemmingswet huwelijk prins Johan Friso en Mabel Wisse Smit
- 22-10-03 22:19 - Vragen over Aanvallen op dorpen in Sulawesi
- 22-10-03 16:32 - Red de kabeljauw
- 22-10-03 14:25 - Geef mij de Navo maar!
- 22-10-03 14:16 - Top Rusland - EU
- 22-10-03 14:13 - Conflict Midden-Oosten
- 22-10-03 11:22 - Algemeen Overleg Flexibilisering schooltijden primair onderwijs
- 22-10-03 07:59 - Stuwmeer
- 21-10-03 23:50 - Bijdrage debat Algemene Beschouwingen
- 21-10-03 22:25 - Bijdrage debat Begroting Defensie 2004
- 21-10-03 20:52 - Krenterig
- 21-10-03 17:13 - Werkbezoek Kampen
- 21-10-03 16:58 - ChristenUnie-motie geeft Noorden steun in de rug
- 21-10-03 13:31 - ChristenUnie organiseert informatie- en discussiedag over burgemeester
- 21-10-03 10:27 - In het spoor
- 20-10-03 17:41 - Defensie zakt door de bodem
- 20-10-03 16:54 - Zwemwaterkwaliteit
- 20-10-03 15:18 - Notaoverleg Prinsjesdagbrief en Personeelsbrief Defensie
- 20-10-03 13:28 - De feiten over symposium ChristenUnie-vrouwen
- 13-10-03 14:46 - Column de Swollenaer
- 11-10-03 14:48 - Vrij vissen in het Vondelpark - over de rol van de kleine politieke partij
- 11-10-03 14:37 - De Nederlandse krijgsmacht in het nauw
- 11-10-03 14:33 - De illusie van de voorzienige staat
- 11-10-03 14:31 - Koerst de "Boodschap aan Europa" "Richting Europa"?
- 11-10-03 13:24 - Verkiezing nieuw bestuur ChristenUnie
- 11-10-03 12:29 - Risico’s en veiligheid - ThemaInleiding
- 10-10-03 17:04 - In Den Haag waart nog een paarse geest
- 09-10-03 18:19 - Algemeen Overleg Europa-overleg, RAZEB, Europese Raad
- 09-10-03 18:16 - Algemeen Overleg Rekenfout Schiphol
- 09-10-03 11:22 - Kernwapens de wereld uit
- 09-10-03 10:01 - Verslag Implementatie richtlijn 2001/51 Aanpassing Vreemdelingenwet 2000
- 08-10-03 16:04 - Bijdrage debat Begroting Binnenlandse Zaken 2004
- 08-10-03 10:04 - Algemeen Overleg Subsidiebeleid VWS
- 07-10-03 22:53 - Bijdrage debat Begroting Economische Zaken 2004
- 07-10-03 21:16 - Kabinet brengt gemeenten financieel in het nauw
- 07-10-03 19:23 - RD-bericht over overleg over toekomst jonge boeren
- 07-10-03 11:21 - Geen nieuwe directeur
- 07-10-03 10:08 - Algemeen Overleg Legesverhoging vreemdelingenzaken
- 07-10-03 10:07 - Algemeen Overleg Asielbeleid
- 06-10-03 22:29 - Bedrijfsovername moet soepeler
- 06-10-03 16:05 - Brandbrief ivm evaluatie opheffing bordeelverbod
- 04-10-03 19:41 - Evangelisch voortgezet onderwijs in Amsterdam
- 04-10-03 10:11 - IGC is geen gelopen race
- 02-10-03 17:15 - Verlaging minimumloon? Schandalig voorstel!
- 02-10-03 15:46 - Steviger inzetten bij IGC
- 02-10-03 13:20 - Column: Investeren in vertrouwen
- 01-10-03 18:21 - Algemeen Overleg Vierde Nota Waterhuishouding
- 01-10-03 18:03 - Algemeen Overleg Dierenactivisten
- 01-10-03 12:24 - Algemeen Overleg Koegorspolder
september
- 30-09-03 20:26 - Bijdrage debat Algemene Financiële Beschouwingen
- 30-09-03 20:23 - Fiscus moet zich terugtrekken
- 30-09-03 18:13 - Algemeen overleg Bestrijding internationaal terrorisme; islamitisch terrorisme
- 30-09-03 15:16 - Vragen over Casinokings
- 26-09-03 23:11 - Minister struikelt over eigen benen
- 26-09-03 16:28 - Gevaarlijke stoffen
- 26-09-03 10:11 - Genoeg te doen
- 25-09-03 20:54 - Algemeen Overleg Rapport onregelmatigheden bekostiging Hoger Onderwijs
- 25-09-03 19:18 - Laagste junkie van Den Haag is nu kok
- 25-09-03 18:06 - Algemeen Overleg Plan van Scholen 2004-2006
- 25-09-03 16:44 - Column Centraal Weekblad: 50+ beurs
- 25-09-03 15:21 - Vragen over mogelijk recept voor morning-afterpil
- 24-09-03 21:20 - Routekaart naar vrede?
- 24-09-03 14:38 - Breid proef gratis heroïne niet uit
- 24-09-03 09:38 - Met gratis heroïne was ik er niet meer
- 24-09-03 08:11 - Subsidies tabaksboeren
- 23-09-03 23:35 - Bijdrage debat Eenmalige regeling voor asielzoekers
- 23-09-03 22:25 - Milieu heeft een prijskaartje
- 23-09-03 19:42 - Meer hoop zonder dope
- 23-09-03 15:06 - Geen gratis heroïne, maar verplicht afkicken
- 23-09-03 14:32 - Manifest Meer Hoop zonder Dope
- 23-09-03 13:33 - Octrooi op software
- 23-09-03 12:33 - ChristenUnie: CDA heeft barmhartigheid opgeofferd
- 23-09-03 06:39 - Uitzetting van asielzoekers
- 22-09-03 19:24 - Onderzoek ´Prestige´
- 22-09-03 17:41 - Zeker van aardgas
- 22-09-03 16:05 - Kaalslag in jeugdwerk door drastische ingrepen van minister Hoogervorst
- 22-09-03 15:58 - ANP-artikel over geschenkenregister
- 18-09-03 18:30 - Suikerklontje is niet zo zwart-wit
- 17-09-03 23:52 - Yvette Lont vraagt aandacht voor ex-drugsverslaafden
- 17-09-03 18:10 - Bijdrage debat Algemene Politieke Beschouwingen
- 17-09-03 17:00 - 20 miljoen voor alternatieven abortus en euthanasie
- 17-09-03 16:57 - Meer koopkracht voor kostwinners
- 17-09-03 15:56 - Algemeen Overleg Eénmalige regeling generaal pardon - Hoofdlijnenakkoord
- 16-09-03 13:15 - Kritiek in plaats van krediet
- 16-09-03 10:24 - Graag een genereus pardon
- 15-09-03 17:16 - André Rouvoet start weblog
- 15-09-03 16:19 - Christelijke waarden onmisbaar voor Europa
- 14-09-03 10:49 - Gesteggel over stabiliteitspact
- 13-09-03 19:39 - ´Je hebt meer vrienden dan je denkt´
- 13-09-03 11:55 - ChristenUnie in Europa: Je hebt meer vrienden dan je denkt
- 12-09-03 15:54 - Prinsjesdagcafé in Zwolle 16 september
- 11-09-03 16:06 - Afsluitend debat Lumpsum Primair Onderwijs
- 11-09-03 16:05 - 2e termijn debat over schoolsponsoring
- 11-09-03 16:03 - VAO Beveiliging Pim Fortuyn
- 11-09-03 15:59 - Debat wijziging waterleidingwet
- 11-09-03 14:20 - Vrijhandel is een politieke keuze
- 11-09-03 10:13 - Blokland hamert op afspraken Stabiliteitspact
- 10-09-03 17:39 - Nooit meer hetzelfde: leven na abortus
- 10-09-03 13:20 - Vraag aan Duisenberg
- 09-09-03 21:10 - Column: Bidt voor de vrede van Jeruzalem
- 09-09-03 11:27 - ChristenUnie Veenendaal roept op tot actie rond Wet Werk en Bijstand
- 08-09-03 13:28 - Tineke Huizinga, de vrouw van de ChristenUnie
- 05-09-03 21:16 - Falende staten wereldwijd een bedreiging
- 05-09-03 13:29 - Vliegbasis Twenthe moet open blijven
- 05-09-03 10:03 - PvdA en ChristenUnie willen vrijwillig register geschenken Kamerleden
- 04-09-03 17:07 - Aanbieding petitie Zorg in Zwolle
- 04-09-03 16:49 - Oorlog en religie
- 04-09-03 12:17 - Handelsperikelen
- 03-09-03 23:10 - Handel en ontwikkeling
- 03-09-03 21:28 - Artikel over integriteitsbeleid opiniepagina NRC-Handelsblad
- 03-09-03 17:44 - Geen gemorrel aan bijzonder onderwijs
- 03-09-03 17:14 - Holland Casino's moeten dicht!
- 03-09-03 16:59 - Brandhaard Irak
- 03-09-03 14:41 - 'Verbeter handelspositie van arme landen'
- 03-09-03 10:31 - Tineke Huizinga: Compromis helpt bijstandsmoeder niet echt
- 02-09-03 22:11 - Stemverklaring over de Wet Werk en Bijstand
- 02-09-03 20:47 - Ongeboren leven niet rechteloos
- 02-09-03 15:39 - Zeemannen
- 02-09-03 09:21 - Steun voor boerenfamilie
- 01-09-03 10:20 - Een oplossing, maar voor te weinig mensen
- 01-09-03 09:18 - Biotechnologie - Ethiek en regelgeving
augustus
- 29-08-03 07:10 - Arie Slob bezoekt Wilnis en haar bewoners
- 28-08-03 21:40 - Bezoek aan Wilnis dd. 280803
- 28-08-03 15:25 - ChristenUnie en Rooms-katholieken
- 28-08-03 13:27 - Extra bezuinigingsmogelijkheid in de zorg voor kabinet
- 28-08-03 13:00 - Vragen over wegblijftarief voor nonchalante patiënten
- 28-08-03 10:02 - Verkeersveiligheid, topprioriteit
- 26-08-03 20:07 - AO over de droogte dd. 260803
- 26-08-03 14:52 - Vragen over Baby donors
- 26-08-03 14:33 - Bijdrage debat Wetsvoorstel Werk & Bijstand
- 26-08-03 11:08 - ChristenUnie kan Wet Werk en Bijstand niet voor haar rekening nemen
- 26-08-03 10:21 - Stadsuitbreiding bedreiging Zwolse boeren
- 25-08-03 15:05 - Vragen over DNA-vaderschapstesten
- 25-08-03 09:49 - Zwols kamer-trio gaat nauw samenwerken
- 23-08-03 21:25 - Weekagenda Arie Slob 25/8 - 30/8
- 23-08-03 21:15 - Werkbezoek 25/8 Kamerleden Verdaas en Slob
- 18-08-03 21:39 - Arie Slob (CU) bezoekt landbouwbedrijven
- 18-08-03 13:41 - Agenda Arie Slob 18 t/m 24 augustus
- 15-08-03 13:52 - Opstartproblemen
- 15-08-03 13:50 - Scheiding kerk en staat is geen scheiding geloof en politiek
- 14-08-03 09:32 - Overheid moet schoolkosten beteugelen
- 12-08-03 09:46 - Column: ChristenUnie en conservatieven moeten voortouw nemen
- 11-08-03 16:05 - Geen behoefte aan kernparlement!
- 09-08-03 12:45 - Kamerleden: register voor cadeaus en uitnodigingen
- 02-08-03 16:29 - Hoge Commissaris voor de godsdienstvrijheid
- 02-08-03 15:19 - Interview Tineke Huizinga in EO-Visie rubriek Aangenaam
juli
- 21-07-03 12:55 - Pornobedrijf stopt met misbruik naam ChristenUnie
- 19-07-03 22:38 - ChristenUnie en SGP bestrijden visie Goeree
- 17-07-03 10:38 - Wetsvoorstel Dualisering Gemeentelijke Medebewindswetgeving naar Tweede Kamer
- 16-07-03 00:00 - Eerste Keurmerk Stop de Porno! overhandigd aan C1000 Emmeloord
- 12-07-03 08:36 - Goudse stadsregels krijgen navolging
- 11-07-03 10:19 - In het zicht van de haven
- 10-07-03 09:04 - Het zwarte gat van de biotechnologie
- 09-07-03 22:21 - Preventief aanvallen doe je niet alleen
- 09-07-03 22:10 - Fraude Eurostat
- 07-07-03 13:49 - Raadslid ChristenUnie brengt via weblog Groningse politiek tot leven
- 07-07-03 10:25 - ChristenUnie Amsterdam ZO richt platform heroïneverslaafden op
- 04-07-03 22:06 - Vragen over de geldigheid van paspoorten van de Russische Federatie
- 04-07-03 22:05 - ChristenUnie in peiling op 5 zetels
- 04-07-03 13:34 - ChristenUnie en conservatieven moeten voortouw nemen
- 04-07-03 11:08 - Initiatief ChristenUnie zorgt voor aanpak burenlawaai
- 03-07-03 22:43 - Vragen over subsidie voor onderzoek palliatieve zorg
- 03-07-03 21:33 - Situatie in Cambodja
- 03-07-03 12:57 - ChristenUnie bevraagt samen met SP en SGP staatssecretaris Ross (CDA) van VWS
- 03-07-03 11:42 - Jaarverslag Europese Centrale Bank
- 02-07-03 13:59 - Kiezen op een kruispunt
- 02-07-03 10:50 - Vragen over hoge legeskosten bij gezinshereniging
- 02-07-03 10:47 - Vragen over weinig aandacht Special Olympics World Summer Games
- 01-07-03 16:12 - Cadeauverpakking
- 01-07-03 11:34 - Stemverklaring Top van Thessaloniki
juni
- 30-06-03 21:02 - Hogere wiskunde
- 30-06-03 16:23 - Raadslid Vlaardingerbroek: passie in plaats van passiviteit
- 30-06-03 11:29 - ChristenUnie wil meer kleur op palet
- 28-06-03 11:21 - Geloofwaardigheid en betrouwbaarheid van overheid staan op het spel, aldus Arie Slob
- 26-06-03 23:57 - ChristenUnie dient 'Motie van treurnis' in tegen minister Remkes
- 26-06-03 12:53 - Vragen over het gevangen nemen en martelen van leden en voorgangers van van de Zuid China Kerk
- 26-06-03 12:29 - Geen bezuiniging budget ontwikkelingssamenwerking
- 25-06-03 16:29 - Amendement begroting budget ontwikkelingssamenwerking
- 23-06-03 22:53 - Vragen over tocht naar Polen van schip Women on Waves
- 23-06-03 11:03 - Antisemitisme moet worden aangepakt!
- 21-06-03 16:35 - Column Friesch Dagblad: Nederland kan nu niet de andere kant opkijken
- 20-06-03 22:12 - Arie Slob in Netwerk over bouwfraude
- 20-06-03 15:58 - Politicus in het machtige Straatsburg
- 20-06-03 15:55 - Europa wil 1-euro-biljet
- 20-06-03 09:19 - Europese grondwet en christelijke wortels
- 19-06-03 15:31 - Vragen over godsdienstvrijheid Turkmenistan
- 19-06-03 14:41 - Debat wetsvoorstel Kiezen op Afstand
- 18-06-03 17:22 - Handtekeningenactie ‘Stop de Porno’ groot succes
- 18-06-03 15:12 - Bijdrage debat Srebenica
- 18-06-03 14:37 - Bijdrage debat initiatiefwetsvoorstel Dijksma (PvdA)
- 18-06-03 12:39 - Inhoud rapport C2000 is ontoelaatbaar
- 17-06-03 22:13 - Vragen over rapport Human Rights Watch inzake Rwanda
- 17-06-03 19:42 - Conventie vervalst Europese geschiedenis
- 17-06-03 16:49 - Vragen over de mogelijke inzet van criminele burgerinfiltranten
- 17-06-03 14:47 - Europese grondwet verdient wellicht een referendum
- 17-06-03 10:27 - Toekomst Europa nog lang niet beklonken
- 17-06-03 09:57 - Brussel blaast witte motor op
- 16-06-03 14:35 - Bijdrage WGO Onderzoeksraad Veiligheid
- 14-06-03 16:32 - Dagboek Afghanistan: De rauwe werkelijkheid komt zo wel heel dichtbij
- 14-06-03 09:30 - Wijs waterbeheer
- 14-06-03 09:12 - Integer ruimtegebruik
- 14-06-03 09:09 - Naar een multifunctionele landbouw in een multifunctioneel platteland
- 14-06-03 09:07 - Oost, west, vakantiehuis best?
- 14-06-03 08:52 - Van Vijfde Nota naar Nota Ruimte; drie jaar ruimtelijke plannenmakerij
- 14-06-03 08:50 - Rust en ruimte in de stad - interview met Margreeth de Boer
- 13-06-03 14:14 - Column: Weging van waarden
- 12-06-03 10:52 - Aanbieding boek Dienstbare overheid aan kabinet
- 11-06-03 15:31 - Bijdrage debat Regeringsverklaring
- 10-06-03 23:59 - Wat zou er anders geweest zijn…?
- 10-06-03 21:53 - ChristenUnie sluit steun aan referendum over Europese Grondwet niet uit
- 10-06-03 21:50 - Bijdrage debat Europese Conventie
- 07-06-03 10:34 - Vuile stranden
- 05-06-03 20:36 - Algemeen Overleg Mid Term Review (LNV)
- 05-06-03 13:41 - Gedoogsteun is niet te koop
- 04-06-03 15:02 - Gouden stadsregels in steeds meer plaatsen
- 04-06-03 10:10 - Afscheid Eerste Kamerleden ChristenUnie
- 03-06-03 19:48 - Europees landbouwbeleid op de schop?
- 03-06-03 17:25 - Bijdrage debat Enquête Srebrenica
- 03-06-03 17:24 - Kabinet ging inhoudelijke reactie uit de weg
- 03-06-03 15:55 - Vragen over Benoemingen Eindhoven en Brabant
- 03-06-03 13:52 - Rapport Belder: toelichting
- 03-06-03 13:45 - Rapport Belder in Europees Parlement
- 02-06-03 18:29 - Statuut voor parlementsleden
mei
- 31-05-03 10:23 - Column: Bidden en werken
- 30-05-03 11:48 - 'Conventie aan eurofractie niet besteed'
- 28-05-03 11:41 - Bestuur ChristenUnie gaat opnieuw in gesprek met Yme Drost
- 26-05-03 17:20 - Eresaluut aan Gert Schutte
- 24-05-03 23:39 - Column Friesch Dagblad: Lekker rustig het debat voorbereiden
- 24-05-03 20:37 - Rouvoet tijdens Uniecongres: "Strategisch stemmen? ChristenUnie!"
- 24-05-03 14:37 - Dienstbare overheid gepresenteerd op UnieCongres
- 24-05-03 14:32 - Speech André Rouvoet tijdens 8e Congres ChristenUnie
- 24-05-03 10:41 - Dagboek Israel
- 24-05-03 07:50 - Boekrecensie: Ethische kwestie bepalend voor politiek debat 21e eeuw
- 23-05-03 11:08 - VS versus Veiligheidsraad
- 22-05-03 23:25 - Motie Slob: Gebrek daadkracht inzake bouwfraude
- 22-05-03 12:59 - Spoeddebat ChristenUnie en SP compensatie ziekenfonds
- 22-05-03 11:45 - Kamerbrede steun voor motie ChristenUnie
- 21-05-03 23:19 - Motie ChristenUnie: kabinet eveneens schuld aan bouwfraude
- 21-05-03 21:51 - Motie Slob over de rol van de overheid bij de instandhouding van het systeem van illegaal vooroverleg en prijsafspraken
- 20-05-03 15:24 - Uitdaging tot christelijk-sociale oppositie
- 20-05-03 15:11 - Bijdrage debat met informateurs
- 20-05-03 10:05 - Schuiven met miljoenen
- 19-05-03 15:59 - Christelijke politici in België willen de waarden van het christelijk-sociale behouden
- 19-05-03 14:37 - Scholieren doen aso-test, project ChristenUnie Amersfoort
- 19-05-03 12:22 - Column: Wederkeren tot de wegen van Abraham Kuyper?
- 19-05-03 10:41 - VOS-project voorbeeld voor't land
- 16-05-03 20:23 - Boek immateriële zaken te vroeg dicht
- 16-05-03 18:36 - Vervolging in Vietnam
- 15-05-03 14:44 - Voortgezet Algemeen Overleg Vogelpest (VAO)
- 15-05-03 08:20 - Top Rusland - Europese Unie
- 14-05-03 15:03 - Irak na de bevrijding
- 14-05-03 14:35 - Algemeen Overleg Melkleasen
- 14-05-03 14:26 - Overleg Politie
- 14-05-03 14:24 - Overleg Accreditatie Hoger Onderwijs
- 14-05-03 10:07 - Europees Parlement weigert controle op hulp aan Palestijnse autoriteit
- 14-05-03 07:17 - Hand op de knip
- 13-05-03 22:04 - ´Milieu is uit!´
- 13-05-03 13:48 - ChristenUnie moet zich profileren op waarden en normen, gezin en onderwijs.
- 12-05-03 19:24 - Besteding Europese gelden
- 12-05-03 19:07 - Verzekerd de lucht in
- 12-05-03 09:38 - Column Centraal Weekblad
- 09-05-03 17:25 - ECB niet ineens klaar om deflatie te bestrijden
- 07-05-03 23:31 - Vragen over de mogelijke steniging van Amina Lawal
- 05-05-03 11:38 - Gedoogbeleid geen exportproduct
- 02-05-03 13:31 - Column: Bezuinigen vraagt visie
- 02-05-03 11:27 - Nielson beantwoordt vragen
- 01-05-03 11:11 - Henk van Rhee nieuwe directeur landelijk bureau ChristenUnie
april
- 29-04-03 18:02 - Duidelijkheid, teleurstelling en verbazing
- 29-04-03 14:28 - CDA kiest voor D66
- 29-04-03 13:34 - Onderscheiding voor senator Schuurman
- 26-04-03 23:44 - Column Friesch Dagblad: De ChristenUnie is in beeld
- 25-04-03 14:41 - ChristenUnie en SGP blijven nuchter
- 24-04-03 17:11 - Voortgang gesprek informateurs
- 23-04-03 23:48 - Bijdrage debat Initiatief Vendrik Wet Openbaarheid Topinkomens
- 23-04-03 13:49 - debat openbaarheid topinkomens
- 23-04-03 10:53 - Gesprek met de informateurs
- 23-04-03 10:43 - Softdrugs legaliseren is onmogelijk
- 16-04-03 23:47 - Bijdrage debat Reglement van orde - initiatief Halsema
- 16-04-03 23:03 - Bijdrage debat Rapport Bouwnijverheid
- 16-04-03 18:02 - NRC: ChristenUnie ziet zich als regeringspartner
- 16-04-03 10:43 - Een bloedig baken
- 15-04-03 17:48 - Advies ChristenUnie aan Hare Majesteit
- 15-04-03 10:06 - Europees Parlement: Tijger zonder tanden?
- 14-04-03 17:01 - Bijdrage debat Mislukken formatie
- 12-04-03 23:14 - Column Friesch Dagblad
- 12-04-03 15:38 - Een kwestie van politieke stijl
- 12-04-03 14:22 - De vijf kernbegrippen voor ChristenUnie-bestuurders
- 12-04-03 11:58 - Voedsel is een recht
- 12-04-03 11:41 - Economen in de strijd tegen het economisme
- 12-04-03 11:39 - Europa als open concept
- 12-04-03 11:35 - Implicaties opheffing bordeelverbod
- 12-04-03 10:15 - Rechteloosheid regel in Zimbabwe
- 12-04-03 09:28 - Mensenrechten op Cuba
- 11-04-03 09:45 - Zalm moet ook leiderschap tonen!
- 10-04-03 23:31 - Algemeen Overleg Evaluatie Nederlands Drugbeleid
- 10-04-03 23:07 - Algemeen Overleg SARS
- 10-04-03 15:41 - AO evaluatie Flora- en Faunawet
- 10-04-03 10:50 - Detergenten in wasmiddelen
- 10-04-03 10:33 - Europese Comissie ontspringt de dans
- 10-04-03 10:16 - Reactie op situatie Irak na val Bagdad
- 10-04-03 10:09 - EP doet knieval voor Nederlands drugsbeleid
- 09-04-03 23:46 - Algemeen Overleg Onregelmatigheden bekostiging onderwijs
- 09-04-03 23:39 - Algemeen Overleg Vogelpest
- 09-04-03 23:28 - Ontwikkeling van zaaigoed
- 09-04-03 21:20 - Menselijke weefsels en cellen
- 09-04-03 20:53 - Algemeen Overleg onregelmatigheden bekostiging in het (hoger) onderwijs
- 09-04-03 20:39 - AO Vogelpest 090403
- 09-04-03 17:25 - Steun voor sterke NAVO
- 09-04-03 11:50 - ´God heeft ons geholpen´
- 09-04-03 11:40 - Pleidooi tegen liberaal drugsbeleid
- 08-04-03 23:34 - ChristenUnie stelt vragen over uitzending BNN
- 08-04-03 23:13 - Vragen over Seksschool in BNN-programma Neuken doe je zo
- 08-04-03 14:13 - Begrotingsuitvoering Europese Commissie
- 07-04-03 18:02 - Opleiding beroepschauffeur
- 05-04-03 20:51 - Onafhankelijk onderzoek Kootwijkerbroek
- 05-04-03 12:44 - Column Heerenveense Courant
- 05-04-03 10:52 - Protest tegen beter weten in
- 04-04-03 13:19 - De vijf kernbegrippen voor ChristenUnie-bestuurders
- 04-04-03 11:43 - Column: Durf te dienen
- 03-04-03 23:00 - Algemeen Overleg Modernisering AWBZ
- 02-04-03 23:42 - Algemeen Overleg Stand van zaken vogelpest
- 02-04-03 23:35 - Algemeen Overleg Mond- en klauwzeer, varkenspest, gezondheidswet voor dieren
- 02-04-03 15:28 - Reactie Tineke Huizinga op discussie EO Visie
- 02-04-03 14:04 - Video PerspectieF
maart
- 31-03-03 14:25 - Vragen over Ernstig gehandicapt meisje en smartengeld
- 31-03-03 11:29 - Irak-debat: Niets doen geen oplossing
- 29-03-03 12:35 - Column Friesch Dagblad
- 28-03-03 15:22 - persbericht wijkbezoeken
- 27-03-03 23:40 - Algemeen Overleg Vogelpest
- 27-03-03 23:20 - Algemeen Overleg Situatie Midden-Oosten
- 27-03-03 14:40 - Bijdrage debat Wijziging wet primair onderwijs
- 27-03-03 12:14 - EU geeft blijk van verantwoordelijkheidsgevoel
- 27-03-03 11:53 - Algemeen Overleg Schuldsanering natuurlijke personen
- 26-03-03 22:33 - Algemeen Overleg Discretionaire bevoegdheid
- 22-03-03 10:31 - Consumeren in Europa
- 21-03-03 23:11 - Rouvoet: ‘Nederland moet Irakese vluchtelingen ruimhartig opvangen’
- 20-03-03 23:44 - Algemeen Overleg Europese Raad
- 20-03-03 14:57 - Sentiment bepaalt olieprijs
- 20-03-03 14:55 - Vragen over Berichtgeving Jaarverslag stichting De Einder
- 20-03-03 14:46 - Bevrijding Irak een plicht
- 20-03-03 11:58 - Algemeen Overleg Vogelpestcrisis
- 20-03-03 11:41 - Reactie op aanval Irak
- 19-03-03 23:42 - Algemeen Overleg Afghanistan
- 19-03-03 14:09 - Bijdrage debat Onregelmatigheden hoger onderwijs
- 19-03-03 13:53 - Bijdrage debat Enquête Bouwnijverheid
- 19-03-03 09:41 - persbericht debat enquete bouwnijverheid
- 18-03-03 14:48 - Bijdrage debat Irak
- 18-03-03 14:32 - Lijst van openstaande vragen rond Irak
- 18-03-03 13:47 - Resolutie 1441
- 17-03-03 13:41 - Inbreng invoering lumpsum (pilots)
- 17-03-03 13:40 - Inbreng wijziging WEB
- 17-03-03 13:39 - Inbreng 2e lezing verandering Grondwet (samenwerkingsschool)
- 17-03-03 13:38 - inbreng wijziging electriciteitswet
- 15-03-03 17:45 - spreekbeurt bestuurdersvereniging
- 15-03-03 13:27 - Openingstoespraken bestuurderscongres
- 15-03-03 13:24 - Samenvatting toespraak door Tom Viezee op het bestuurderscongres
- 15-03-03 12:33 - Column Friesch Dagblad
- 15-03-03 11:46 - Stemverklaring havendiensten
- 15-03-03 09:30 - Lezing Arie Slob op congres bestuurdersvereniging ChristenUnie
- 13-03-03 15:44 - Bijdrage debat Europese Conventie
- 13-03-03 15:41 - Bijdrage debat Vogelpest
- 13-03-03 14:44 - Algemeen Overleg Vogelpestcrisis en Landbouw- en Visserijberaad
- 13-03-03 11:41 - Situatie in Cambodja
- 13-03-03 11:10 - Consumentenbescherming
- 13-03-03 11:06 - Krediet voor Saddam Hoessein?
- 13-03-03 11:04 - Bedrijfspensioenen
- 13-03-03 10:22 - Verslag Wijziging Electriciteitswet 1998 – bevordering van duurzame electirciteit
- 12-03-03 15:36 - Bijdrage debat HKH prinses Margarita
- 12-03-03 14:50 - Vragen over Dreigende steniging Nigeria
- 12-03-03 14:07 - Hoop voor de toekomst
- 12-03-03 11:55 - Rouvoet kritisch op Balkenende
- 12-03-03 08:50 - Economische en Monetaire Unie
- 11-03-03 12:03 - Begrotingsrichtsnoeren 2004
- 08-03-03 13:41 - persbericht wijkbezoeken
- 07-03-03 23:59 - Werknemer mag werk op zondag voortaan weigeren
- 07-03-03 11:03 - Slob benoemd tot voorzitter van Stichting Gave
- 06-03-03 14:00 - Algemeen Overleg Aviaire influenza (Vogelpest)
- 05-03-03 11:22 - Oorlog in Irak; terecht of onrecht?
- 04-03-03 23:32 - Uitspraak Internationaal Gerechtshof over de tenuitvoerlegging door de VS van doodvonnissen
- 04-03-03 10:44 - ChristenUnie wil gedupeerde agrariërs financiële hulp geven
- 04-03-03 10:23 - Wankel evenwicht
- 03-03-03 18:48 - persbericht vogelpest
- 03-03-03 10:11 - column Friesch Dagblad 010303
februari
- 26-02-03 12:14 - Egbert Schuurman voert lijst Eerste Kamer aan
- 24-02-03 17:02 - meditatie residentiepauzedienst 180203
- 24-02-03 14:44 - Vragen over Omzeilen procedure euthanasie
- 21-02-03 14:24 - Column: Landbouw-discussie open houden
- 21-02-03 14:13 - Is christelijke oppositie nog wel zinvol?
- 21-02-03 12:56 - Rouvoet ziet bedenkelijke ontwikkeling in media
- 19-02-03 16:39 - Spanning in Zimbabwe
- 19-02-03 16:36 - Onderdrukking in Kazachstan
- 19-02-03 16:28 - Drugsproblematiek
- 19-02-03 16:02 - Vragen over Voorlichting fiscus voor gehandicapten moet beter
- 19-02-03 15:45 - Laks optreden ministerie schokt ChristenUnie
- 19-02-03 14:01 - Bijdrage debat Irak
- 18-02-03 16:34 - Bijdrage debat Gebruik discretionaire bevoegdheid
- 18-02-03 15:10 - Vragen over Nederlanders in Zimbabwe
- 18-02-03 14:36 - Vragen over Victory Outreach Church Rotterdam
- 18-02-03 10:12 - Saddam Hoessein heeft zijn krediet al ruimschoots verspeeld
- 15-02-03 12:23 - Column Friesch Dagblad
- 14-02-03 14:54 - Vragen over Overeenkomst gemeente Alkmaar, AZ en brancheverenigingen
- 13-02-03 15:50 - Algemeen Overleg Verplaatsing HAVO/VWO Rhedens Lyceum
- 13-02-03 00:18 - Reproductieve gezondheid
- 12-02-03 16:48 - Status quo in Irak
- 12-02-03 16:43 - Vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid
- 12-02-03 16:16 - Bijdrage debat Irak
- 12-02-03 13:58 - Algemeen Overleg Asiel- en terugkeerbeleid
- 12-02-03 13:25 - Oorlogsrecht
- 12-02-03 12:16 - Vervoersbeleid
- 11-02-03 12:09 - Nieuwe buren
- 11-02-03 08:34 - Verkeer van personen in de Unie
- 10-02-03 18:39 - Exportsubsidies verstoren de wereldmarkt
- 10-02-03 12:58 - Column Centraal Weekblad
- 08-02-03 10:31 - De historische wortels van de ChristenUnie
- 08-02-03 10:24 - Zeven aanknopingspunten voor een christelijke bestuursstijl
- 08-02-03 10:22 - Tussen unie en eenheid
- 08-02-03 10:05 - Roel Kuiper: inspirator in bezinning op de samenleving
- 08-02-03 09:59 - Democratische partijvernieuwing: naar een ledenpartij?
- 08-02-03 09:28 - Reactie Henk Visser op artikel over democratische partijvernieuwing
- 08-02-03 09:27 - Reactie Thijs van Daalen op artikel over democratische partijvernieuwing
- 08-02-03 09:21 - Vrijheid van onderwijs en integratie van minderheden
- 07-02-03 16:38 - Dr.A.J. Verbrugh overleden
- 07-02-03 15:42 - dr. A.J. Verbrugh overleden
- 06-02-03 16:32 - Bijdrage debat Veiligheidssituatie Afghanistan
- 06-02-03 15:18 - Vragen over godsdienstvrijheid Centraal-Azië
- 06-02-03 14:49 - Europees Parlement onderzoekt steun aan Palestijnen
- 05-02-03 16:30 - Bijdrage debat WAO
- 05-02-03 16:25 - Bijdrage debat Fraude in de zorg
- 04-02-03 16:22 - Bijdrage debat Werkzaamheden informateur
- 04-02-03 16:20 - Bijdrage debat Verkiezing Voorzitter Tweede Kamer
- 03-02-03 16:36 - De nieuwe fractie: André Rouvoet, Arie Slob en Tineke Huizinga
- 03-02-03 13:51 - Verslag Wet op de vaste boekenprijs
januari
- 31-01-03 17:00 - Column: State of the World
- 31-01-03 16:20 - Oorlog tegen Irak splijt VVD
- 31-01-03 12:26 - Europese Unie ongeloofwaardig richting Libanon
- 30-01-03 17:49 - Onafhankelijkheid Duisenberg opnieuw ter discussie
- 30-01-03 16:12 - Bijdrage debat Irak
- 30-01-03 14:18 - Onafhankelijkheid Duisenberg opnieuw discussiepunt
- 30-01-03 12:43 - Honger in de wereld
- 30-01-03 11:44 - Dreiging Noord-Korea
- 30-01-03 11:40 - Kwijting van de algemene begroting 2000
- 30-01-03 10:03 - EU ongeloofwaardig
- 29-01-03 14:44 - Situatie in Irak
- 28-01-03 17:48 - Hoge opbrengst Afrika-collecte
- 28-01-03 15:01 - Vragen over Huursubsidie Zwijndrecht
- 28-01-03 11:39 - ChristenUnie eist opheldering over huursubsidie
- 25-01-03 12:30 - Column Friesch Dagblad
- 24-01-03 12:56 - Uitslag poll feestdagen
- 23-01-03 15:35 - 'Hezbollah geen terreurorganisatie'
- 23-01-03 11:45 - Teleurstellende uitslag voor de ChristenUnie
- 22-01-03 23:36 - Laatste nieuws Kiezen voor Afrika
- 22-01-03 15:56 - Amsterdammers geven gul in stemlokaal
- 22-01-03 15:40 - Politiek is en blijft passie voor Arie Slob
- 22-01-03 12:01 - Winnaar BNN Nieuwsquiz
- 22-01-03 11:32 - ChristenUnie: Actie collectebus slaat aan
- 21-01-03 12:30 - Oproep aan gemeenten: "Kiezen voor Afrika"
- 20-01-03 23:17 - Pamflet: Wij bekennen kleur en stemmen ChristenUnie!
- 20-01-03 22:19 - Stimuleer opvang bij ongewenste zwangerschap
- 20-01-03 17:21 - Collectebussen bij stembussen
- 20-01-03 17:19 - Scholen met de bezem door de wijk
- 20-01-03 17:15 - Meer opvang bij ongewenste zwangerschap
- 20-01-03 14:33 - Vragen over Syrisch Nationale Socialistische Partij
- 20-01-03 10:26 - Mensenrechten?
- 19-01-03 16:42 - Interview TV Programma Het Vermoeden
- 18-01-03 18:18 - Laat u niet verleiden door de macht!
- 18-01-03 14:39 - Onbuigzame houding juist nu nodig
- 17-01-03 19:00 - Column: Stop die armoedige discussie!
- 17-01-03 12:45 - Tweede plaats ChristenUnie in Natuur en Milieu-toptien.
- 17-01-03 12:30 - Vragen over Opheffing 299ste squadron Landmacht Gilze-Rijen
- 17-01-03 10:45 - Rouvoet: "Lieverd, nog een weekje dan is het voorbij!"
- 17-01-03 10:21 - Tineke Huizinga over bidden voor de verkiezingen
- 17-01-03 10:16 - Rouvoet en de revival in Nederland
- 16-01-03 18:20 - Evangeliebelijders gevraagd, toen en nu
- 16-01-03 16:00 - Humanitaire crisis in Noord Korea
- 16-01-03 14:16 - Vragen over Bezoekregime penetiaire inrichting Zwolle
- 16-01-03 09:08 - Harmonisatie van het wegvervoer
- 16-01-03 09:05 - Overeenkomst Europese Unie met Libanon
- 15-01-03 18:16 - Werkbezoek De Haven
- 15-01-03 17:41 - Back to school!
- 15-01-03 17:18 - Gezondheidszorg en ouderenzorg
- 15-01-03 14:57 - Clearing en afwikkeling
- 15-01-03 14:51 - Europese bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling
- 15-01-03 14:37 - Grondrechten Europese Unie
- 14-01-03 23:13 - Gokken verbieden en casino´s sluiten!
- 14-01-03 10:58 - Rouvoet: "Een bijbels standpunt is geen variant, maar een overtuiging"
- 14-01-03 10:34 - André Rouvoet over gezin, Israël en milieu
- 13-01-03 23:01 - ChristenUnie wil fonds kleine kernen
- 13-01-03 12:00 - Klein christelijk: CDA moet duidelijker en consequenter
- 13-01-03 10:43 - ChristenUnie teleurgesteld door Balkenende
- 11-01-03 17:32 - TweeVandaag Lijsttrekkersdebat kleine partijen
- 11-01-03 15:10 - Onrecht niet afkopen met budget ontwikkelings-samenwerking
- 11-01-03 07:02 - Werkbezoeken stimuleren lijsttrekker
- 10-01-03 19:03 - Werkbezoek Lopik geslaagd
- 10-01-03 18:35 - TweeVandaag Interview André Rouvoet
- 10-01-03 15:00 - Column: Majesteit
- 10-01-03 13:38 - Relatie tussen kerk en overheid in Europees perspectief
- 10-01-03 11:55 - Familie Divsalar uit Iran
- 10-01-03 06:44 - ChristenUnie: met Rouvoet naar godsdienstles
- 09-01-03 22:35 - Rouvoet nodigt Zalm uit
- 08-01-03 11:58 - Bezuiniging van 8 miljard: overschot van 0,3%BBP
- 08-01-03 09:31 - Bijbel als de maat der dingen
- 07-01-03 12:00 - ChristenUnie gaat artikel 23 uitdelen
- 07-01-03 09:38 - Grondwet artikel 23
- 07-01-03 07:14 - Probleem mondiale armoede niet op landbouw afschuiven
- 06-01-03 23:59 - Campagne van start in Bunschoten Spakenburg
- 06-01-03 23:52 - Geen sollicitatieplicht voor bijstandsmoeders!
- 06-01-03 19:23 - Geloof en kerk belangrijk voor samenleving
- 06-01-03 10:51 - Gezang en politiek op verjaardag Rouvoet
- 06-01-03 10:35 - Swingende ChristenUnie vormt zich een nieuwe identiteit
- 06-01-03 10:12 - Christelijk onderwijs ook zelf verantwoordelijk voor behoud onderwijsvrijheid
- 06-01-03 10:04 - Christelijk onderwijs ook zelf verantwoordelijk voor behoud onderwijsvrijheid
- 06-01-03 08:33 - Het werk moet wel gedaan worden
- 04-01-03 19:02 - De campagne is begonnen: kansen en uitdagingen!
- 04-01-03 19:00 - Rouvoet daagt CDA uit
- 04-01-03 10:01 - Lezing toekomst van het christelijk onderwijs