De studie vormt het sluitstuk van een door de politiek aangezwengeld debat over waarden en normen. Ongetwijfeld zal het stof aanreiken voor een hernieuwd debat over de verloedering of hufterigheid van de samenleving, en wat regering en burgers daaraan kunnen doen.

Na publieke debatten in de jaren zeventig en negentig van de vorige eeuw ('ethisch reveil' van Van Agt en de 'zorgzame samenleving' van Elco Brinkman) was het ChristenUnie-politicus Kars Veling, die in de zomer van 2002 de kersverse CDA-premier Jan Peter Balkenende het voorbeeld van Noorwegen voorhield. In dat land was een breed samengestelde commissie 'menselijke waarden' actief. Balkenende wees het idee tijdens het debat over de Regeringsverklaring niet af, maar wilde er verder over denken. Een maand later, op het Christelijk Sociaal Congres te Doorn, was de premier eruit. Ook hij bepleitte nu een soortgelijke commissie om daarmee de "moraal in de politiek'' een sterkere plaats te geven.

Vervolgens belandde het eerste kabinet-Balkenende in een crisis die het niet meer te boven kwam. Vóór de val had ondernemer-politicus Herman Heinsbroek nog een praatstuk voor de ministerraad geproduceerd. Hij wilde de moraal als een product in de markt zetten.

Demissionair premier Balkenende zette in oktober 2002 toch een normen- en waardendebat in de steigers, langs drie sporen. Burgers zouden aan het woord komen, zodat hun ergernissen bij alle overheidsdienaren bekend zijn. Bestaande lokale inititiatieven zouden worden verzameld, zoals de Goudse stadsregels, zodat anderen in de samenleving daarmee hun winst kunnen doen. En in de derde plaats werd de WRR, samen met andere overheidsadviseurs als de Raad voor Maatschappelijke Ordening (RMO) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), om een concreet uitgewerkt advies gevraagd.

In dat advies wilde de regering ook een antwoord op de vraag naar de Nederlandse waarden in relatie tot het integratiedebat. Of dat is gelukt moet vandaag blijken.

In december hield de Tweede Kamer op verzoek van André Rouvoet (ChristenUnie) nog een apart debat over waarden en normen. Met een demissionaire premier en nieuwe verkiezingen voor de boeg werd dat een bloedeloos debat. Aan het eind ervan concludeerde een teleurgestelde Rouvoet, dat hij van de premier meer erkenning en herkenning van de christelijke waarden had verwacht.

Sindsdien bleef het lang stil. Velen in politiek en media trokken daaruit de conclusie, dat het waarden- en normendebat over en uit was. Toch was dat te vlug geredeneerd. Vooral ook was dat een te Haagse verklaring. In de door Balkenendes eigen departement opgezette 'belevingsmonitor' kwam in mei van dit jaar naar voren, dat de meeste burgers willen dat de overheid meer aandacht geeft aan de overdracht van waarden en normen. Een meting in juni leverde een soortgelijk resultaat op. Nog boven zorg, veiligheid of economie stond het thema waarden en normen op de eerste plaats van de 'publieksagenda'.

Intussen was op het christelijk erf het 'platform waarden en normen' actief. Meer dan vijftig organisaties werken hierin samen. De voorzitter van dat platform, Peter Schalk, waarschuwde in september dat het debat over waarden en normen wel handen en voeten moet krijgen. Daarbij moeten christenen bij zichzelf beginnen, aldus Schalk.

Parallel aan het platform bundelden enkele orthodoxe kerken hun krachten. Zij brachten in september de brochure Gerechtigheid en welzijn uit. Deze kerken gaven gehoor aan een eerdere oproep van premier Balkenende, zich te niet afzijdig te houden van het publieke debat. Eind vorig jaar had ook kardinaal Simonis al laten weten dat waarden en normen tot de core business (kerntaken) van de kerk behoren. De kardinaal riep de kerken op valse bescheidenheid achterwege te laten bij het uitdragen van de kerkelijke "kroonjuwelen''.

Het platform organiseerde in september het congres 'Normen op hun waarde geschat'. Daar mengde ook Balkenende zich weer in het debat. Hij sprak zijn waardering ervoor uit dat de kerken de handschoen hadden opgenomen en zelfs de hand in eigen boezem durfden steken: "Heeft de kerk gefaald in het zijn van zoutend zout?''

De premier hield een pleidooi tegen de verkilling en voor een samenleving waarbij mensen op elkaar betrokken zijn. Behalve de overheid hebben de burgers daarin hun eigen verantwoordelijkheid, zei de premier. De christelijke waarden, bijvoorbeeld in de eigentijdse vertaling van de Tien Geboden, kunnen niet eenzijdig door de overheid worden opgelegd, zei de premier. Wat wel kan, is dat "christenen in de politiek het democratisch debat aangaan met de bedoeling anderen te overtuigen van die waarden.''

Ook al is voor de media het nieuwtje er wellicht af, het klimaat is rijp voor een hernieuwd debat over waarden en normen en vooral aan het concreet maken ervan, constateerde Balkenende.

Door ND-redactielid Piet H. de Jong

Gepubliceerd in het Nederlands Dagblad, 8 december 2003