Wat spreekt u zo aan in de politiek dat u politicoloog én partijvoorzitter bent?

"Met democratische politiek probeer je te voorkomen dat men elkaar de hersens inslaat. In plaats daarvan gaat men met elkaar om de tafel en vindt er overleg plaats. Dat vind ik zo fascinerend aan de politiek en het fenomeen democratie. Neem de bloedeloze machtswisselingen in Georgië onlangs, dat is toch prachtig! Dit moet je jezelf voortdurend blijven realiseren als je over zoiets als democratie nadenkt: het kan ook heel anders, met veel bloedvergieten."

Zit daar ook een ideaal van het beschermen van de zwakkere achter?

"Zeker. Van huis uit behoor ik tot de 'kleine luyden' van Abraham Kuyper. Het element van opkomen voor de zwakkere spreekt mij dus zeker aan: gelijkheid, inkomens verdelen."

Maar Kuyper heeft u achter u gelaten ...

"Christelijke politiek is niets voor mij. Dat er christenen in de politiek zijn, mensen die zich laten inspireren door hun geloof, dat is goed. Maar christelijke of religieuze politiek? Nee, daar krijg ik een beetje de kriebels van. Hoewel dat niet het geval zal zijn bij de ChristenUnie, kan christelijke politiek gevaarlijk zijn. Neem bijvoorbeeld de SGP, dan wordt het toch al wat anders."

Wat vindt u zo aantrekkelijk aan partijpolitiek?

"Als je iets wilt bereiken in de politiek, dan gaat dat via partijen. Ik geloof niet in een goed werkende democratie zonder partijen. In zo'n democratie hebben maatschappelijke partijen als de vakbond, de milieubeweging en dergelijke wat mij betreft een belangrijke rol, maar de politieke partijen vormen het voorportaal van het echte politieke debat. Politieke partijen zijn dus niet alleen fascinerend, je kunt er ook wat mee bereiken. Binnen dat geheel kies ik voor de PvdA, omdat ik voor een combinatie van sociaal-democratische idealen en de haalbaarheid ervan wil gaan."

Is een volkspartij niet wat veel water bij de wijn? Zou u niet voor GroenLinks, SP of D66 moeten gaan?

"Nee. Juist het feit dat je met de PvdA ook werkelijk iets kan bereiken spreekt me aan. Wat betreft D66, deze partij is wel heel pragmatisch. Het idee dat je pragmatisch en technocratisch naar de beste oplossing kunt zoeken is onzin. Je moet idealen hebben anders leidt het tot niets. Zet twee economen bij elkaar en je krijgt twee antwoorden op een probleem. Logisch, ze hebben beiden hun idealen. Partijen moeten idealen hebben. Die veelkleurigheid aan idealen die wij in de Nederlandse democratie hebben spreekt me aan."

Wouter Bos pleitte onlangs voor het opgaan van de linkse partijen in een links volksfront, weg veelkleurigheid …

"Hij zei dat het toekomstperspectief misschien een tweestromenland zou kunnen zijn, en dat zou zo kunnen zijn ..."

Dat moet u een doorn in het oog zijn…

"Nee. Om het progressieve geluid te laten horen moet je samenwerken. Als dat leidt tot de vorming van één partij, dan zij het zo. Dat is echter wat anders dan een discussie over de organisatie van zo'n samenwerking. Dat debat lijkt me onnodig. Alle energie gaat dan in zo'n discussie inzitten en dat zou zonde zijn. Je spant het paard dan achter de wagen."

Dus u blijft bij het veelkleurige politieke landschap?

"Ach, als het nodig is gaan partijen vanzelf samen. De PvdA is ook het resultaat van het samengaan van partijen. Dat is heel normaal. Er is echter vaker een poging gedaan om progressieve krachten te bundelen. De Progressieve Volkspartij uit de jaren '70 bijvoorbeeld. Maar dat is mislukt want het werd van bovenaf opgelegd."

Dan werkt zo'n samenwerking niet?

"Als politicoloog zeg ik: partijen gaan pas samenwerken als het electoraal perspectief voor alle deelnemende partijen structureel slecht is. Dat is proefondervindelijk bewezen. Dat geldt voor het CDA, de PvdA, maar ook voor de ChristenUnie. Partijen zijn altijd in beweging. Als ze naar elkaar toe bewegen, kan dat mooi zijn. Als ze niet naar elkaar toe bewegen, moet je er geen energie insteken om partijen toch tot samenwerking of fusie te forceren, dat lukt niet. Ga in zo'n geval gewoon op beleidspunten samenwerken."

Wat is de rol van een politiek partij?

"Vrij breed. Een politieke partij moeten als het ware een soort baken zijn in de politieke zee. Richtinggevend. De politieke partij heeft natuurlijk functieverlies geleden vergeleken bij vroeger. Hoewel dat ook niet moet worden overdreven, alsof er een soort gouden eeuw is geweest van de politieke partijen. Die is er nooit geweest. Niettemin, de partij deed in het verleden veel voor haar leden op het gebied van bijvoorbeeld vorming en onderwijs. Nu hoeft dat niet meer op die manier. Vroeger had je de leden ook nodig om bijvoorbeeld de kiezers te bereiken. Met de komst van de televisie, de telefoon en internet is dat nu allemaal anders. Maar ondanks de veranderende tijden is een partij vandaag de dag nog steeds meer dan een machine om mensen te rekruteren voor het samenstellen van een verkiezingslijst. Er vindt ook een inhoudelijke afweging van wensen en belangen plaats binnen een partij. Dat is haar basisfunctie, en die functie is nodig voor een gezonde democratie. Overal waar democratie is zijn daarom partijen. Het politieke debat moet namelijk niet alleen in Den Haag plaatsvinden, maar eerst en vooral binnen de partij. Ik geef toe dat dit soms niet makkelijk is. Regelgeving vindt immers vanwege de sterke rol van de Europese Unie in toenemende mate op grotere afstand plaats. Maar bedenk dan dat we in Europa meer dan 50 jaar vrede kennen vanwege die unie! Dat is toch maar weer te danken aan het fenomeen democratie."

Hoe ziet de moderne politieke partij eruit?

"Allereerst is een moderne partij gericht op de samenleving. Open en transparant qua stijl. De partij legt haar oor in de samenleving te luisteren, en maakt vervolgens keuzes op basis van haar ideologie. Ik ben ervan overtuigd dat er een re-ideologisering zal plaatsvinden bij de politieke partijen.
Daarnaast is een moderne partij een partij waar de leden serieus worden genomen en waar sprake is van checks and balances. Het kan niet zo zijn dat een gekozen leider na zijn verkiezingen vier jaar achterover kan leunen. Hij of zij moet in debat blijven met de partij. En waarom ook niet? De partij is een prachtig klankbord. De leden staan immers met beide benen op de grond en kunnen hun politici prima wijzen op bijvoorbeeld het effect van beleid en de haalbaarheid van bepaalde ideeën. Daar moet je als politicus dus volop gebruik van maken. Onderzoek heeft uitgewezen dat leden van een partij niet representatief zijn voor de kiezers. Ze zijn overwegend man, blank, hoger opgeleid en op leeftijd. Maar er is daarentegen een hoge mate van overeenkomst tussen de opvattingen van de kiezers en de leden van een bepaalde partij. Het is dus niet zo dat politieke partijen los staan van de samenleving. De leden zijn als het ware de ambassadeurs onder de kiezers van je partij. Daarom moeten ze ook de mogelijkheid hebben om in te grijpen, en bijvoorbeeld een bestuur naar huis te sturen. De checks and balances moeten hun werk kunnen doen. In een moderne partij zal dat een combinatie moeten zijn van directe en indirecte partijdemocratie. Tenslotte moet de moderne politieke partij ingesteld zijn op de allochtone kiezer. Zeker als ze kans wil maken in de grote steden."

Wanneer is de partijvernieuwing eigenlijk klaar?

"Allereerst: partijvernieuwing is nooit klaar! Dat is heel essentieel. Partijvernieuwing is een permanent proces, omdat de samenleving voortdurend verandert. Maar het is zeker urgent na 2002, het jaar van Pim Fortuyn en de grote politieke onvrede. Bij de PvdA hadden wij bijvoorbeeld de commissie De Boer, die een scherp rapport over het functioneren van de PvdA op tafel legde. We hadden het hard nodig, en ik ben trots op wat ze gedaan hebben. Voor de PvdA geldt de komende jaren vooral dat er inhoudelijke vernieuwing plaats moet vinden. Het zal moeten leiden tot een modern sociaal-democratisch geluid."

Hoe verkoop je een politieke partij vandaag de dag?

"Je moet als partij laten zien dat je weet wat er in de samenleving speelt. Tegelijkertijd moet je als politieke club op basis van je idealen handelen. Het gaat altijd om deze tweeslag. En komt er kritiek, luister er dan naar, doe er iets mee, maar durf ondertussen ook gewoon door te gaan op de weg die je ingeslagen bent. Neem bijvoorbeeld de kritiek op Wouter Bos. Hij luistert er goed naar, maar gaat ook gewoon door met zijn aanpak. Als PvdA willen wij luisteren naar de samenleving, maar dat betekent niet dat we alles overnemen wat de samenleving vindt. Daar zitten de idealen die wij koesteren tussen. En zo hoort dat ook. We nemen de problemen serieus en geven vervolgens onze eigen sociaal-democratische antwoorden. Het gaat om de idealen die je als partij koestert. Idealen zijn uiteindelijk toch het meest motiverend voor mensen om lid te worden van een partij. Wil je groeien, dan moeten deze idealen natuurlijk wel toekomstperspectief in zich hebben. Daarnaast moeten mensen mee kunnen doen. Er moeten kansen zijn voor participatie."

De ChristenUnie kent nu zoiets als een permanente campagne. Men is permanent bezig om leden te werven, om de partij onder te mensen te brengen. Loopt de partij hiermee niet het risico dat haar ideologische kracht wordt ingewisseld voor een soort PR-activisme?

"Als dat het geval is, is dat niet goed. PR is prima, maar het interne ideologische debat mag er niet onder lijden. Je moet
 niet beknibbelen op je ideologie."

De ChristenUnie werkt samen met andere maatschappelijke organisaties. Is er gevaar dat mensen de ChristenUnie gaan verwarren met andere, one- issue organisaties?

"Zeker. Je moet je eigen verhaal heel duidelijk laten horen, en dat bewaken. Wij zijn als PvdA bijvoorbeeld nauw verbonden aan de vakbond, maar nemen niettemin duidelijk ons eigen standpunt in sociale kwesties in."

Zijn one-issue-organisaties een gevaar voor de democratie? Neem bijvoorbeeld de voorgenomen partij van de veiligheid van misdaadverslaggever Peter R. de Vries. Of de LPF, die zich in 2002 ook vooral op veiligheid profileerde.

"Vergeet allereerst niet dat ruim driekwart van de keizers niet op Pim Fortuyn stemde in 2002! Maar de verschuiving gaf zeker iets aan en bracht leven in de brouwerij. En dat is juist democratie, daar ben ik niet bang voor. Een vergeten onderwerp wordt ineens met kracht op de agenda gezet. Ik geloof in de werking van de democratie."

Maar zoiets kan toch heel gevaarlijk zijn? Die partijen richten zich immers maar op één kwestie, terwijl de werkelijkheid zoveel complexer is.

"Ik ben ervan overtuigd dat een permanent aantal zetels in de Tweede Kamer door one-issue-partijen bezet zal worden.
Maar je ziet ook dat op deze manier de andere politieke partijen die issues serieus gaan nemen en overnemen. Opnieuw: democratie."

U bent niet bang voor instabiliteit van het democratisch bestel?

"Nee. Het Nederlandse democratische stelsel is heel veerkrachtig. Het zou een probleem worden als mensen massaal lid zouden worden van een apert ondemocratische partij, maar dat zie ik niet gebeuren."

Heeft de politieke partij van een kleinere oppositiepartij een andere rol als die van een volkspartij?

"Ja, een kleinere oppositiepartij zal meer vanuit zijn idealen redeneren dan een volkspartij. Gesinnungs-ethiek heet dat. Daar staat de Verantwortungs-ethiek van de grotere volkspartijen tegenover."

Vindt u dat kleinere partijen als de ChristenUnie eigenlijk zouden moeten opgaan in bijvoorbeeld het CDA?

"Nee. Het mooie van het Nederlands stelsel is de relatief lage drempel voor partijen om toe te treden tot het politieke krachtenveld. Kleinere partijen hebben duidelijk invloed op het  politieke debat in Nederland. Ze kunnen dingen agenderen die in landen als Duitsland, met een hogere kiesdrempel, veel langer onderhuids blijven. Als ze een punt hebben, dan nemen de grotere partijen deze issues vanzelf over en wordt het beleid."

Zou de ChristenUnie een beperkt aantal issues moeten omarmen en daarmee de boer op moeten gaan?

"Nee. Hoe je het ook wendt of keert: de ChristenUnie is een heel principiële partij, voor een bepaalde achterban. Dat is hun 'brand'. Als dat losgelaten wordt, dan is de partij zichzelf niet meer. Middels goede PR scoren op een paar thema's spreekt een aantal mensen misschien aan, maar het zal de partij niet veel groter maken. Je boekt er op korte termijn waarschijnlijk wel succes mee, maar daar houdt het ook mee op. De ChristenUnie moet haar naam niet te grabbel gooien. Zeker niet ten opzichte van de GPV-achterban. Anderzijds, als ik kijk naar het christelijk-sociale gedachtegoed, het opkomen voor de kleine luyden, dan valt daar wel degelijk een gat waar de ChristenUnie iets mee kan. Het CDA kiest immers voor een rechtse koers en een bepaald deel van haar achterban is bepaald niet blij met deze koers."

Verandert internet nog iets aan de functie van politieke partijen?

"Ik heb me er überhaupt over verwonderd dat sommige mensen dat dachten. Moderne media zijn een goed middel bij politieke besluitvorming, maar het blijft een middel. De essentie van de politiek is dat je een gemeenschap van mensen bent, die grofweg een aantal normen en waarden delen, en dat die mensen elkaar tegenkomen en belangen afwegen. Dat gaat niet alleen met een stem via internet. Mensen moeten met elkaar in contact blijven staan. Er moet interactie plaatsvinden, en daar zijn de partijen voor. Besluitvorming is geen strikt technische issue. Partijen zullen blijven bestaan, ook in het internettijdperk. Ze zorgen voor stabiliteit en maken het politieke krachtenveld overzichtelijk."

Tenslotte…

"De ChristenUnie moet niet weglopen voor het moderniseren van hun partij en hun gedachtegoed. Maar, ze moet daarbij aan de inhoud vasthouden. Anders valt ze door de mand. Dat geldt voor elke partij overigens."

Door Hans Valkenburg

Gepubliceerd in DenkWijzer 2004, 1