Het Babel dat wij gebouwd hebben, schudt op zijn grondvesten. Europese overheden, burgers en banken verliezen het vertrouwen in elkaar. De verzorgingsstaat zakt door zijn hoeven. Westerse landen dreigen te bezwijken onder een enorme schuldenlast, zowel collectief als privé. En ondertussen zwabbert de overheid heen en weer tussen laissez-faire en regeldrift. Dit is hét moment om de samenleving echt de ruimte te geven.

Het huidige kabinet-Rutte streeft naar een kleinere overheid en wil ‘Nederland teruggeven aan de Nederlanders’. Het is een aanpak waarin liberalen en de meeste christendemocraten elkaar moeiteloos kunnen vinden. Maar het gaat op minimaal twee manieren fout.

Allereerst past het reclamepraatje niet bij dat wat daadwerkelijk gebeurt. Het wil namelijk helemaal niet zo vlotten met de teruggave van Nederland aan de Nederlanders. Zo wordt de zorg voor elkaar, via een visieloze bezuiniging op het persoonsgebonden budget, juist van de Nederlanders afgepakt. En waar de overheid zich op de woningmarkt veel meer zou moeten terugtrekken, daar blijft dit kabinet maar miljarden rondpompen. Het heilig huisje van de villasubsidie blijft in handen van een toch al overbelaste overheid.

Ten tweede trekt de overheid zich op sommige terreinen wel degelijk terug, maar dan met een naïef geloof dat ‘de’ markt wel voor efficiency zal zorgen en ‘de’ samenleving als vanzelf taken zal overnemen. Maar in plaats dat ‘de’ samenleving haar eigen verantwoordelijkheid opneemt, is er een schil rond de overheid aangekoekt met instituties als de COA en woningcorporaties die doen alsof ze een marktpartij zijn terwijl ze helemaal geen echte concurrentie hebben. Het enige waarin ze op een groot bedrijf lijken, zijn de salarissen waarmee die leidinggevenden worden beloond. De agenda van privatisering en een terugtredende overheid loopt zo spaak.

Het is waar dat de overheid zich soms gedraagt als een ‘albedil’. Alexis ­Tocqueville, de negentiende-eeuwse denker over democratie, noemde dat destijds al de dreiging van ‘mild despotisme’. Het is ook waar dat er teveel verantwoordelijkheden bij de samenleving vandaan zijn gehaald. Maar als de overheid zich gedachteloos terugtrekt, kunnen gehaaide marktpartijen als energiebedrijven en interimmanagers er met de buit vandoor gaan. En als het kabinet visieloos bezuinigt, zal het draagvlak daarvoor ontbreken en kan er een verdere kaalslag in de samenleving plaatsvinden. Wat hoogst urgent is, is een nieuwe, echte keus voor de samenleving. Alleen zo kunnen we deze crises benutten om van een big government naar een big society te gaan.

geen mantra’s meer

De christelijk-sociale traditie heeft veel te bieden bij deze transitie. Ze combineert eigen verantwoordelijkheid en de zorg voor elkaar. Ze geeft de overheid haar eigen, onderscheiden plaats, met daarnaast vrijheid en verantwoordelijkheid voor de kringen van de samenleving. Maar deze traditie moet wel bij de tijd worden gebracht. De mantra over ‘gezin, school, bedrijf en buurt’ is al lang niet meer adequaat. Naast deze traditionele kringen, zijn er nieuwe, vaak tijdelijke netwerken van burgers die bijvoorbeeld gezamenlijk zonnepanelen inkopen, via Stichting Present zorgklussen doen en via de sportvereniging losgeslagen jongeren structuur bieden.

Dat vraagt om een overheid die kiest aan de hand van een agenda voor de samenleving. Het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie doet onderzoek naar een nieuwe verhouding tussen overheid, markt en samenleving. Want het komt er nu op aan om op basis van een doordachte visie deze verhouding opnieuw vorm te geven.

sanering subsidies

Het zal een keus zijn voor een hernieuwd vertrouwen in de professional, wat bijvoorbeeld zal leiden tot een grondige sanering in de eindeloze doelsubsidies in het onderwijs, protocollen voor de zorg en gedetailleerde voorschriften voor het bedrijfsleven. Het zal een keus voor kleinschaligheid zijn, in het onderwijs, de zorg (terugkeer van de wijkzuster, verbinding formele en informele zorg) en en een keus voor de regio (met voedsel uit de directe omgeving).

En het zal aankomen op een overheid die weet wat ze wel en niet moet doen. Aan de ene kant zal die overheid zich moeten richten op haar kerntaken (schild voor de zwakken, zorg voor de schepping, veiligheid en recht voor allen, voorwaarden scheppen voor een bloeiende samenleving). Aan de andere kant moet die overheid de markt zijn werk laten doen (maar dan wel in de economie en met de echte prijs voor de echte kosten) en de samenleving echt de ruimte geven.

Christenen kunnen in deze tijden van crisis de belichaming van hoop zijn. Zij hebben geen blind, liberaal geloof dat ‘het’ individu, ‘de’ samenleving, ‘de’ markt tot het goede geneigd zijn. Maar ze hebben wel de hoop dat ook in deze diepe crisis God de Immanuel is en ons met onze eigen tekortkomingen en blinde vlekken confronteert. De hoop dat er in de crisis nieuwe keuzes kunnen worden gemaakt voor onderlinge zorg, de menselijke maat, matigheid en duurzaamheid. We zullen het moeten hebben van Gods Geest die ons in alle waarheid wil leiden. Juist nu.

Gert-Jan Segers, Rob Nijhoff en Geert Jan Spijker • directeur en medewerkers van het Wetenschappelijk Instituut ChristenUnie

Dit stuk verscheen ook in het Nederlands Dagblad van 11 november 2011.