Door Frank Mulder

Met onderstaande 20 punten gaf ik een korte inleiding op het denken van Ellul. Voor de eerste drie blokjes verwijs ik naar de inleidingen op www.ellul.nl. Alleen het laatste blokje zal ik in het vervolg van dit verslag verder toelichten, met als vraag: wat zou de ChristenUnie nu nog kunnen met Ellul?

Jacques Ellul in 20 punten

Leven
•    Wetenschap
•    Personalisme
•    Geloof
•    Activisme
•    Boeken

Sociologie
•    Techniek is een autonoom systeem geworden.
•    Techniek zoekt niet wat goed is, maar wat efficiënt is.
•    Techniek leidt tot steeds meer onzekerheid.
•    Het systeem wil dat wij tevreden, efficiënte radertjes worden.
•    Politieke sturing is een illusie, techniek bepaalt de koers.

Theologie
•    God is de gans Andere.
•    God openbaring richt zich op het hart van de mens.
•    Onze beschaving is gefundeerd op rebellie tegen God.
•    Het evangelie is geen moraal, maar vrijheid in Christus.
•    Er zijn machten die de wereld willen vernietigen.

En nu...?
•    Dialectisch denken, geen lauwe middenweg.
•    Wees niet naïef over de machten die alles onder hun heerschappij willen brengen.
•    Het doel heiligt niet de middelen.
•    Het gaat niet om effect hebben, maar om vrucht dragen.
•    Onze roeping is getuigen.

Ellul geloofde dat techniek heeft geleid tot Techniek, met een hoofdletter: een autonoom systeem, dat de neiging heeft zich constant uit te breiden. Het gaat hem dus niet om technologie – zoals veel techniekfilosofen hem helaas hebben geïnterpreteerd – maar om de neiging in ons maatschappelijk bestel om steeds weer te kiezen voor wat efficiënt is, in plaats van wat goed is. Efficiency is een leidende kracht geworden. Kortom, de mens wil steeds meer macht. Dat leidt tot problemen, en die problemen moeten worden opgelost met nog meer macht (middelen dus, of dat nu euro's, controlesystemen of andere middelen zijn).

Ik zie dat op dit moment heel sterk terug, op alle gebieden. Van gezondheidszorg, tot de grensbewakingssystemen die we aan het optuigen zijn (zie mijn reportage daarover hier), tot de Europese integratie, tot aan de Griekse schuldencrisis. Politici kunnen wel verzinnen wat ze wel en niet zouden willen, maar uiteindelijk bepaalt (de computer van) de ECB wat er gebeurt. Dat is geen democratie, maar technocratie.

Ellul gelooft dus niet in de kracht van partijpolitiek om het technische systeem bij te sturen. Hij heeft zijn hele leven nooit gestemd. We hebben hierover gepraat, de ChristenUnie heeft immers het idee dat je in de politiek wél een verschil kan maken. Ellul heeft echter in de jaren dertig geleerd dat de staat een monster is. Hij is geschrokken van de machten die hij toen ontketend zag worden, zowel bij de nazi's als de communisten als de geallieerden, die Hitler wilden overwinnen met wapens in plaats van door gebed en bekering. Volgens hem is de politiestaat als overwinnaar uit WO2 gekomen.

Hij is een tijdje locoburgemeester van Bordeaux geweest, maar raakte gedesillusioneerd omdat hij merkte hoe autonoom de bureaucratie was. Hij had het gevoel dat daar geen inhoudelijke sturing aan te geven was. Sinds die tijd heeft hij het politieke spel achter zich gelaten. Ook in christelijke politiek geloofde hij niet. Het evangelie ziet hij meer als een bom in de geschiedenis, die alles op z'n kop heeft gezet en nu nog nagalmt, die de machten heeft ontmaskerd en de mens kan bevrijden. Dat is nooit te vangen in een moraal of partijprogramma. God staat altijd buiten onze denksystemen, leerde hij van Karl Barth.

Wat kunnen christen die wél een roeping voelen voor de politiek met zo'n anarchist?
•    Zijn dialectiek. Ellul dacht tegenstrijdige stellingen uit. Hij geloofde dat het technische systeem de wereld wil vernietigen, maar ook dat God de mens (en zijn werken) zal redden. Hij vermengde beide ideeën niet, want dan zou je uitkomen op een soort links christendom (als we allemaal christelijk-sociaal gaan denken dan is vooruitgang wel mogelijk). Nee, vooruitgang is niet mogelijk binnen ons bestel. De mens zal zich moeten bekeren. Maar tegelijkertijd zijn we wél geroepen om onze plek in de wereld in te nemen, om haar te bewaren. Door de tegenstellingen intact te houden, kan hij radicaal en vrij denken. Ik vind dat leerzaam, altijd in twee sporen denken. Nee, milieubeleid zal het milieu niet redden. Ja, we hebben milieubeleid nodig, want het is onze roeping om de schepping te helpen bewaren waar we maar kunnen.

•    De machten. In de gereformeerde theologie zijn de machten een beetje ondergesneeuwd. Dan komt de cultuuropdracht bovendrijven. Maar naast de taak om de wereld te bewaren heeft Genesis het over een val, een breuk met God, die alles onder een vloek heeft gebracht. Dat betekent concreet dat er machten zijn (geld, techniek, systemen, legers) die religieuze trouw van ons eisen. Daarbinnen wat bakens verzetten kan niet voorkomen dat zij ten diepste gewelddadig zijn en als God willen zijn. Dat besef, dat wij in de politiek opereren in vijandig gebied, en dat de machten alles doen om ons in te kapselen en ons te laten geloven dat zij vooruitgang brengen, dat zou ik politici wel willen toewensen.

•    Doel en middel. Elluls ethiek zou je kunnen samenvatten met de zin: het doel heiligt niet de middelen. Christenen zijn mensen van de weg. Ze moeten nadenken over de middelen die ze kiezen. Het doel, Gods koninkrijk, zit namelijk verstopt in de keuzes van alledag. Je kunt niet voor slechte middelen kiezen om Gods koninkrijk dichterbij te brengen. Dan vergeet je dat die middelen een eigen dynamiek in gang zetten.

•    Effect en vrucht. De zin is van Henri Nouwen, maar Ellul is het met hem eens: als we effect of invloed willen hebben, worden middelen te belangrijk voor ons. Als we daarentegen vrucht willen dragen, worden we onafhankelijker t.o.v. van de middelen. We kunnen vrij voor het goede kiezen, zelfs als dat sterven (of weggestemd worden) betekend, omdat we geloven dat God wel vrucht geeft als Hij dat wil.

•    Onze roeping is niet om Gods koninkrijk te bouwen, maar om te getuigen. We kunnen de machten niet ombuigen, het is de taak van de kerk (volgens Paulus) om tegen de machten te getuigen. Uiteindelijk kunnen we alleen onze destructieve koers verlaten als mensen zich gaan bekeren tot God. Daar moeten we toe oproepen.

Na deze punten begon de discussie. Een aantal mensen herkende heel sterk dat er technische systemen zijn die een eigen leven leiden, die ons dwingen in een bepaalde richting. Zoals Facebook, dat steeds meer kennis over ons verzamelt. We zijn daar te naïef in, meenden zij.
Anderen vonden het verhaal echter te massief, te kort door de bocht. Zij vonden dat mensen zelf kunnen kiezen of ze goede of slechte dingen doen met techniek. Iemand zei dat het kan leiden tot fatalisme als je denkt dat het toch geen zin heeft om beleid bij te buigen. Is het niet mooi om de economie te helpen verduurzamen?

Het antwoord van Ellul hierop zou waarschijnlijk zijn: het is naïef. De krachten in de economie zijn zo groot, doe vooral je best, maar zie het als vorm van getuigenis. Blijf oproepen tot innerlijke verandering, want alleen technisch kun je de economie niet duurzaam maken. Techniek wil uiteindelijk de aarde onderwerpen, aldus Ellul.