Aan machtspolitiek kleeft de naam van de Florentijnse filosoof en ambtenaar Niccolò Machiavelli (1469-1527). In zijn tijd bestond Italië uit stadsstaten die in een haast permanente staat van onderlinge oorlog verkeerden. In 1513 schreef Machiavelli geschiedenis met het boek De vorst. Daadkracht en realisme achtte hij belangrijker dan deugd en rechtvaardigheid. Anderen zoeken geen rechtvaardigheid en daarom vervalt voor de heerser de plicht om dat zelf wel te doen. Hier wordt de argwaan gebruikt om elk beroep op integriteit te ontkrachten. Sterker nog: Machiavelli sluit de mogelijkheid dat mensen betrouwbaar zijn expliciet uit.

Ook in onze tijd kent de Realpolitik van Machiavelli aanhangers. We zien dat op wereldschaal in de belangenpolitiek van de grootmachten. In de Nederlandse politiek zien we een verharding van taalgebruik, binnen en buiten de politiek. ‘Effe dimmen!’, blafte SP-leider Jan Marijnissen de voorzitter van de Tweede Kamer eens toe, en hij koos die woorden niet veel later trots als titel van een autobiografisch boekje. Nog onbeschaamder voert de PVV, zowel in haar stijl als in haar politieke stellingnames, een aanval uit op alle vormen van ‘softe’ politiek. Zij verzet zich primair tegen de islam, maar vervolgens ook tegen polderende slappe theedrinkers die de gevaren van onze tijd niet zien. 'Schande!’, klinkt met regelmaat. En inmiddels: ‘Revolte!' 

Het argument lijkt verrassend op dat van Machiavelli: je kunt je niet zelf soft, kwetsbaar opstellen als de ander dat niet doet. Machiavelli zet nog een stap: omdat de ander niet te vertrouwen is, kun en hoef jij je van trouw en recht ook niets aantrekken. In een wereld van wantrouwen is een harde politieke opstelling toegestaan, zelfs geboden. In onze hedendaagse democratie zou dat uitlopen op een dictatuur van vijftig procent plus een. En ja, dan krijg je een 'nepparlement' zonder werkelijk gesprek.

Wie aan deze spiraal wil ontsnappen, kan zijn oor ook eens bij iemand anders te luisteren leggen. Johannes Althusius (1557-1638) was ook een politiek denker en doener, net als Machiavelli, maar dan een eeuw later en in de Duitse stadstaten. In 1603 werd hij zoiets als gemeentesecretaris van Emden. Die stad aan de monding van de Eems bood midden in de Tachtigjarig Oorlog asiel aan talloze vluchtelingen(!) uit de Nederlanden. In hetzelfde jaar rondde hij zijn hoofdwerk af, de Politica. En via diezelfde vluchtelingen kreeg zijn denken invloed bij de opbouw van de Republiek. Wie De vorst vergelijkt met de Politica, waant zich in twee verschillende werelden. Bij Althusius staat gerechtigheid voorop. Niet primair het recht van hen die politieke invloed uitoefenen, maar het recht van hun onderdanen, die de invloed van de politiek ondergaan of aan den lijve voelen. Naar hun stem luisteren, als politicus,  is een voorwaarde om hun recht te kunnen doen.

Dit pleidooi voor rechtspolitiek tegenover machtspolitiek is blijvend relevant. Een focus op rechtspolitiek zet macht en belangen in een perspectief, een samenhangend geheel. Het willen luisteren om alle betrokkenen zoveel mogelijk recht te doen, speelt in allerlei politieke discussies. Opvang van migrantenstromen, bijvoorbeeld, kan als gemeenschappelijk belang boven lokale deelbelangen uitgaan. Maar ook dan is politiek gericht op overleg en het bewaren van vrede.

Ja, macht en belangen doen ertoe. Maar dat macht zonder recht gemakkelijk in geweld ontaardt, hebben we de afgelopen jaren al te vaak bevestigd gezien. Denk aan Israëli’s en Palestijnen, Syrië en Oekraïene. Zonder recht wordt de staat een boevenbende. Uiteindelijk zijn kwetsbare minderheden de dupe, en daarmee de rechtsstaat. Politiek die recht als focus kiest, durft macht te temmen en in te zetten ten dienste van burgers en buitenlui.

Dit artikel is gebaseerd op het boek Wat is wijsheid? Toekomst voor christelijke politiek, dat vandaag in Amersfoort wordt gepresenteerd. Dr. ir. Rob Nijhoff schreef dit boek als senior onderzoeker van het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie. Mr. drs. Geert Jan Spijker is adjunct-directeur van dit WI.