Don Ceder tijdens Nacht van de Verlichting: "Beseffen uit welke bronnen we putten"
De Joodse profeet Maleachi sprak eeuwen geleden, lang vóór de tijd van de Verlichting, de volgende woorden: ‘De zon der gerechtigheid zal opgaan en ons verlichten.’ Het is een hoopvolle belofte. Een belofte van licht en gerechtigheid. Dat licht klinkt als een uitnodiging: om na te denken over de rede, over vrijheid, over gelijkheid. Over de idealen waar de Verlichting voor staat. En om eerlijk te kijken naar de schaduw die dat licht met zich meebracht en of gerechtigheid wel voor iedereen gold.
De Verlichting benadrukte als filosofische beweging die de 18e eeuw domineerde, de rede, het individualisme en scepticisme. Ze beïnvloedde diepgaand de politiek, wetenschap, ethiek en religie. En pleitte voor vrijheid, vooruitgang, tolerantie en de scheiding van kerk en staat. De tijd van de Verlichting was echter ook een tijd van veel geweld, bijvoorbeeld tegen christenen. Veel denkers zoals Voltaire (1694-1778) en Denis Diderot (1713-1784) waren fel gekant tegen de macht van de kerk omdat deze de menselijke geest zou onderdrukken. De vroege verlichtingsdenker Jean Meslier (1664-1729) stelde bijvoorbeeld dat hij zou wensen dat 'alle grootheden van de aarde en de edelen werden opgehangen en gewurgd met de darmen van de laatste priester'. Het kenmerkt de radicale onderstroom van de Verlichting en daaruit voortvloeiende Franse revolutie van 1789. Duizenden geestelijken kwamen toen om het leven door executies, deportaties of gevangenschap. Kerklokken werden omgesmolten, kruizen verwijderd en religieuze feestdagen afgeschaft. Sommige kerken werden omgevormd tot 'Tempels van de Rede'. Dit roept het beeld op van een moderne tragedie: als een kleinkind dat haar eigen grootvader, die haar veel van haar idealen heeft bijgebracht, gewelddadig ombrengt, onder het mom van een nieuw gevonden rede en persoonlijke vrijheid.
De Verlichting putte namelijk uit oude bronnen zoals die van het christendom. Het geloof in het individuele geweten en persoonlijke verantwoordelijkheid? De waarde van universele menselijke waardigheid? Dit zijn noties die mogelijk zijn gemaakt door veelal christelijke denkers door de eeuwen heen. Dat waren mensen die juist vanuit de rationele theologie het concept van het individu, van de universele waardigheid en persoonlijke vrijheid telkens weer uitwerkten. Het waren concepten die in verschillende culturen lang niet zo vanzelfsprekend waren. Een rijke tros waarden, voortkomend uit diepe wortels.
Maar de verabsolutering van deze waarden zonder de bron waar ze uit voortkomen te erkennen, of deze zelfs aan te vallen, is als een tak van een boom die haar wortels miskent. Wat dan uiteindelijk onvermijdelijk overblijft is een holle, lege en egocentrische samenleving zonder gezamenlijk verhaal. Komt dit beeld u niet bekend voor? Verlichtingsdenker en overtuigd christen Blaise Pascal (1623-1662) waarschuwde destijds al voor een ‘ik’ dat alles uitsluitend op zichzelf betrekt. Voor wat wij vandaag het ‘dikke ik' noemen. Het gevolg is dat je geen of steeds minder oog hebt voor wat zich buiten jouzelf bevindt. Jij bent immers het middelpunt van het universum geworden.
Ten tijde van de Verlichting voelde de uitwerking van het concept persoonlijke vrijheid enerzijds als een enorme stap voorwaarts. Maar het bleek ook een voedingsbodem voor het inperken van andermans vrijheid via koloniale structuren en de trans-Atlantische slavernij. Persoonlijke vrijheid werd vrijwel alleen voorbehouden aan blanke westerse mannen. Veel Verlichtingsdenkers beschouwden vanuit de rede voortvloeiend Europeanen als meer ontwikkeld dan andere volkeren. Sommige denkers zoals Voltaire stelden dat bepaalde volkeren wel onderworpen moesten worden aan westerse overheersing, omdat ze minderwaardig waren en omdat het de ‘beschaving' zou bevorderen.
Nu schrijf ik dit niet om zuur te zijn. Evenmin probeer ik hiermee te zeggen dat de Verlichting ons totaal niets meer te zeggen heeft vandaag de dag. Zeker niet. De Verlichting was en is geen statisch gegeven. Ze is een gesprek. Een zoektocht. Een worsteling. Dat gesprek bood tijdens de Eeuw van de Rede ook ruimte voor zachte stemmen die oog hadden voor het collectief, meer dan voor het individu alleen. Zo stelde Pascal: vergeet nooit dat je behalve een hoofd ook een hart hebt. ‘Het hart is het diepste en het meest eigene van de mens’, zei hij. En: ‘Het hart heeft redenen die de rede niet kent.’ Dat hart maakt je niet minder maar juist méér mens. Een individu ontwikkelt zich alleen in relatie tot de ander en is daardoor naast een rationeel wezen ten diepste ook een relationeel wezen. Pascal maakte er geen geheim van dat hij voor zijn gedachtengoed uit diepe, christelijke bronnen putte.
Het is goed te beseffen dat we allemaal putten uit rijke bronnen en tradities. Dat we in een samenleving terecht zijn gekomen die dorstig snakt naar diepe bronnen. En dat een boom zonder wortels hol en leeg wordt en uiteindelijk geen goede vruchten meer kan voortbrengen. Net zoals wij allen op de schouders van de Verlichting staan, stonden de Verlichtingsdenkers, bewust of onbewust, op de schouders van vele reuzen. Een zo’n reus was de apostel Paulus, wiens invloed op het Westen volgens de gerenommeerde Britse historicus Tom Holland haast niet overschat kan worden. Juist door dat te erkennen kan de Verlichting ons verhalen en overstijgende waarden aanreiken die ons weer met elkaar verbinden. Waarden die verwijzen naar principes of idealen die de realiteit en menselijke ervaring overstijgen, zoals rechtvaardigheid, waarheid en schoonheid.
‘De zon der gerechtigheid zal opgaan en ons Verlichten’, zei de profeet Maleachi. Die gerechtigheid vraagt in de politiek en de maatschappij in elk geval dat de hardvochtigheid wordt doorbroken. Ze resulteert in een samenleving waarin we niet met de ruggen naar elkaar toe staan, maar leven met koele hoofden en warme harten. Christenen drinken uit een diepe, rijke bron en leven vanuit gewortelde waarden. Laten wij die waarden daarom belichamen en omzetten in daden van rechtvaardigheid en barmhartigheid. En laten we dat doen met een hoopvol hart, omdat we geloven dat ooit de zon van gerechtigheid over iedereen zal opgaan.
Dit is een aangepaste bijdrage die Don Ceder tijdens De Nacht van de Verlichting, eerder in juni, hield.
